كرده باشد .
امّا تعارض با آياتى كه دربارهء هدايت ، ضلالت و مهر نهادن بر دلها ، وارد شده مبتنى بر اين مطلب است كه منظور از هدايت و ضلالت ، خلق هدايت و ضلالت باشد و حال اينكه اين مراد ، ممنوع است ؛ بلكه مراد از هدايت يكى از اين امور است :
الف - دلالت و ارشاد : * ( « إِنَّا هَدَيْناه السَّبِيلَ إِمَّا شاكِراً وَإِمَّا كَفُوراً » ) * [1] و * ( « وَأَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى عَلَى الْهُدى » ) * [2] و * ( « إِنَّكَ لَتَهْدِي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ » ) * [3] و آيات فراوان ديگر .
ب - ثواب و نعمت دادن مثل : * ( « وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ الله فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمالَهُمْ سَيَهْدِيهِمْ وَيُصْلِحُ بالَهُمْ » ) * [4] در اينجا مراد از هدايت ، ثواب دادن است . زيرا پس از قتل و مرگ واقع شده چنانكه مراد از اضلال هم در اينجا ، ابطال اعمال آنان است . مانند آن است آيهء مباركهء * ( « يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمانِهِمْ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمُ الأَنْهارُ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ » ) * .
ج - توفيق و زيادت الطاف مثل آيهء مباركه : * ( « مَنْ يَهْدِ الله فَهُوَ الْمُهْتَدِي » ) * [5] و نقيض آن اضلال ، به معنى اين است كه آنان را به خودشان واگذار مىكند و زيادت الطاف را از آنان باز مىدارد . احتمال دارد از آيه اى كه خصم ذكر كرد ، همين معنا اراده شده باشد .
د - تيسير و تسهيل و مراد از اضلال تشديد امتحان . شايد اين آيه مباركه به همين معنا باشد . چه خداوند امثال مذكور در آيه را براى امتحان مردم آورده است . پس نزد گروهى موجب تسهيل است و نزد گروهى ديگر موجب تشديد . اين مطالب درباره هدايت و ضلالت بود .
اما مراد از مهر نهادن بر دلها كه در آيهء مباركه * ( « خَتَمَ الله عَلى قُلُوبِهِمْ وَعَلى سَمْعِهِمْ وَعَلى أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ » ) * [6] آمده ، تشبيه است . زيرا بالضرورة مهر نهادن حقيقى بر گوشها و پرده بر چشمها و نيز ختم بر دلهاى آنها به نحو حقيقى نيست . بدين ترتيب معناى آيه اين مىشود : كفر در دلهاى آنان جا باز كرده و دلهاى آنان چنان شده كه گويى بر آن قفل زده‌اند و مانند كسى شده‌اند كه نه تعقل مىكند و نه مىشنود و نه مىبيند . چنانكه خداوند مىفرمايد : * ( « صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ فَهُمْ لا يَعْقِلُونَ » ) * [7] . احتمال مىرود ختم ، كنايه از تنگى دلهاى آنان از نظر به دلايل و عدم شرح صدر براى پذيرش اسلام باشد كه از دو جهت به

[1] . انسان / 3 .
[2] . فصّلت / 17 .
[3] . شورى / 52 .
[4] . محمّد / 5 .
[5] . اعراف / 178 .
[6] . بقره / 7 .
[7] . بقره / 171 .

380