چيست و آنگونه كه گفت ، نسبت جهل و سفاهت به خداوند متعال نيست ؟
من مىگويم :
پوشيده نيست كه مصنّف يك امر ضرورى را بيان كرده و آن اينكه : امر كردن به چيزى توسط عاقل ، دليل بر آن است كه وى بدان رضايت داشته و اراده اش بدان تعلق گرفته است و نهى كردن از چيزى توسط عاقل ، بر عدم رضايت و نيز كراهت وى از آن دلالت دارد . از سوى ديگر بيان كرده كه اشاعره در اين مطلب با تمام عقلا مخالفت كرده ، مىگويند : خداوند به چيزى كه رضايت ندارد و آن را اراده نكرده ، امر مىكند و از چيزى كه رضايت دارد و مىخواهد ، نهى فرموده است . دليل آن اين است كه از نظر اشاعره ، افعال آفريدهء خدا است و بالضروره فاعل قادر مختار چيزى را كه بدان رضايت دارد اراده مىكند ، انجام مىدهد و چيزى را كه بدان رضايت ندارد و اراده نكرده ، ترك مىكند . پس اگر فرض شود كه خداوند سبحان به چيزى امر كرده است كه ترك شده است ، بايد دانست كه لابد به چيزى امر كرده كه اراده نفرموده و بدان رضايت ندارد . اگر فرض شود كه خداوند از چيزى نهى فرموده كه انجام داده است ، معلوم مىشود كه خدا از چيزى كه رضايت دارد و اراده فرموده ، نهى كرده است و اين مستلزم سفاهت است - تعالى الله عنه و عن كل نقص .
ما حصل پاسخ فضل پس از اطاله بحث در امور نامربوط ، اين است كه اراده در كلام اشاعره ، به معناى تقدير مىباشد . بر اين اساس معناى گفتهء آنان كه مىگويند : خدا به چيزى كه نمىخواهد ، امر و از چيزى كه اراده كرده ، نهى مىنمايد ، اين است كه خداوند به چيزى كه مقدّر نكرده امر و از چيزى كه مقدّر كرده ، نهى مىفرمايد و اين مستلزم سفاهت نيست . اشكال وارد بر اين پاسخ ، اين است كه : تقدير و ايجاد شيىء فرع بر رضايت و اراده آن است و عدم تقدير و عدم ايجاد آن فرع بر عدم رضايت و عدم اراده آن . پس اگر فرض شود كه خداوند سبحان به چيزى كه مقدّر نكرده ، امر و از چيزى كه مقدّر كرده ، نهى فرموده است ، لازم مىآيد كه به چيزى كه رضايت ندارد و آن را اراده نكرده ، امر و از چيزى كه رضايت داشته و اراده كرده ، نهى فرمايد و اين سفاهت است - تعالى الله عنه و جل شأنه - گذشته از اين ، تفسير فضل از اراده به تقدير اشتباه است .
زيرا اراده صفت است و تقدير فعل ! اينكه گفت : از نظر اشاعره ، خدا طاعات را اراده و بدانها امر مىكند ، نادرست است .
زيرا اگر منظورش تمام طاعات است ، اين صحيح نيست . زيرا از نظر آنان ، خدا بعضى از

188