او آمده ، اين نسبت نابجا را به خوانندهء منصف موكول مىكنيم . شما را در شناخت ميزان مهارت در بيان و علو مدارج وى همين بس كه كلمات خود را شعر ناميده و اين دو بيت را نيكو و زيبا خوانده است !
مطلب شانزدهم : آنچه از فعل متولَّد مىشود ، از جملهء افعال ما است .
مصنّف - رفع الله درجته - مىگويد :
اماميه معتقدند كه آنچه از فعل متولد مىشود از جمله افعال ما است . اهل سنّت در اين باره راه مخالفت با اماميه را پيموده‌اند و خود به شعبه هايى تقسيم شده هر كدام مذهبى در پيش گرفته است : معمّر گمان كرده كه بنده فعلى جز اراده ندارد و آنچه پس از اراده حاصل مىشود از طبع محل است . بعضى از معتزله گفته‌اند : بنده فعلى ندارد مگر فكر . نظَّام گفته است : بنده فعلى ندارد مگر آنچه كه در محل قدرت وى به وجود مىآيد و آنچه كه مجاور قدرت او است ، از طبع محل واقع شده است . اشاعره عقيده دارند كه آنچه از افعال متولد مىشود ، فعل خداوند متعال است . تمام اينان با چيزى مخالفت كرده‌اند كه نزد هر عاقلى بالضروره معلوم است . زيرا مدح و ذم بر متولد مثل مباشر كتابت و مباشر قتل و مانند آن دو را استحسان مىكنيم و حسن مدح و ذم فرع بر علم به صدور آن از ما است . پس هر كس در حسن مدح كاتب و بنّاى ماهر و ورزيده مكابره كند ، بىترديد مقتضاى عقل خويش را مكابره كرده است .
فضل مىگويد :
آگاه باش ! از آنجايى كه معتزله افعال بندگان را به خودشان اسناد مىدهند و به ترتب در آنها عقيده دارند ، به توليد معتقد شده‌اند . بدين معنى كه يكى از افعال بنده ، فعل ديگرى به وجود آورد مثل حركت دست و حركت كليد . دليل اشاعره در ابطال توليد ، استناد جميع كائنات از ابتدا به خداوند متعال است . اما دليل آنان در ترتب مدح و ذم بر بنده اين است كه بنده محل فعل و مباشر و كاسب آن است . همينطور است آنچه بر فعلش مترتب مىشود ، اگر چه خداوند متعال آن را به قدرت خود به وجود آورده باشد .
پس همانطور كه بارها گذشت ، مخالفت با ضرورت لازم نمىآيد .
من مىگويم :
همانگونه كه دانستيد ، اسناد جميع افعال بندگان به خداوند سبحان درست نمىباشد

425