خداوند پى به او مىبرند و معرفت دستهء دوم همانند برهان معرفت نفس است « من عرف نفسه فقد عرف ربّه » كه با استمداد از آيات انفسى پروردگار خويش را مىشناسند و آگاهى دسته سوم همانند برهان حدوث يا حركت يا امكان و مانند آنست كه با استدلال از نشانه هاى بيرونى و آيات آفاتى ، خداوند خود را مىشناسند .
شناخت قرآن كاملترين شناخت قرآن ، همانا معرفت عميقانه طبقه اول است كه نه تنها به تمام معارف آن آشنايى كامل دارند ، چنان كه حضرت امام صادق عليه السّلام فرمود :
« قد ولدنى رسول اللَّه صلى اللَّه عليه و آله و انا اعلم كتاب اللَّه و فيه بدء الخلق و ما هو كائن الى يوم القيامة و فيه خبر السماء و خبر الارض و خبر الجنة و خبر النار و خبر ما كان و خبر ما هو كائن ، اعلم ذلك كانّما انظر الى كفّى انّ اللَّه يقول فيه تبيان كل شىء » « 1 » .
بلكه در مرحله عقل قرآن معقول و در مرتبه مثال قرآن متمثل و در مرتبه طبيعت قرآن ناطق مىباشند ، چنان كه حضرت أمير المؤمنين عليه السّلام فرمود :
« . . . و النور المقتدى به ذلك القرآن فاستنطقوه و لن ينطق و لكن أخركم عنه الا انّ فيه علم ما يأتى و الحديث عن الماضى و دوائكم و نظم ما بينكم » « 2 » و اين بدان علت است كه حقيقت ولايت و حقيقت قرآن گرچه مفهوما از يكديگر جدا مىباشند ولى از لحاظ مصداق و همچنين حيثيّت صدق ، مساوق و متحدند از اين جهت مىتوان ادعا كرد كه :
« لا يبلغ احد كنه معنى حقيقة تفسير كتاب اللَّه تعالى و تاويله الَّا نبيّه صلى اللَّه عليه و آله و اوصيائه عليهم السلام » « 3 » و زمينه رسيدن به اين مقام منيع عشق به معارف قرآن و شوق به مطالب آنست كه بر اثر عشق هر چه شناخته شد حفظ مىشود و از صحنه دل رحلت نمىكند و در اثر شوق هر چه شناخته نشد با پرسش روشن مىگردد كه أمير المؤمنين عليه السّلام فرمود :
« و اللَّه ما نزلت آية الَّا و قد علمت فيما نزلت و أين نزلت أبليل نزلت أم بنهار نزلت في سهل أو جبل إنّ ربّى وهب لي قلبا عقولا و لسانا سئولا » « 4 » و امامان معصوم عليهم السلام گرچه ممكن است در بعضى از مظاهر با

( 1 ) بحار ط بيروت ج 89 ص 98 و 101 . ( 2 ) نهج البلاغه صبحى صالح ص 223 . ( 3 ) بحار ط بيروت ج 89 ص 88 و 89 و ج 90 ص 9 . ( 4 ) بحار ط بيروت ج 89 ص 93 و 97 .

مقدمه 10