شيخ مفيد و سيد مرتضى و بر جسته ترين شاگردان بزرگواران بود ، لذا على القاعده مىبايست اين دوره را امتداد دورهء قبل به حساب آورد ، ولى نظر به اين كه أولا - شيخ طوسى اجتهاد شيعه را ، چنان كه اشاره شد ، اطلاق و كمال بخشيد ، ثانيا - در باب فقه و اصول كتابهاى كامل و برجسته اى از خود به يادگار گذاشت ، ثالثا - اجتهاد شيعه را در برابر اجتهاد اهل سنّت ، خصوصا در برابر يكايك مذاهب مهم اهل سنّت عملا استقلال داد . اهل سنّت گر چه تا كنون نخواسته‌اند اين استقلال را به پذيرند ، بلكه حتّى سيد مرتضى نتوانست در كوشش خود در اين راه موفقيتى به دست آورد ، امّا شيخ طوسى عملا كامياب شد ، به فقه شيعه استقلال داد ، اهل سنّت ناگزير بايد اعتراف كنند كه فقه شيعه مىتواند رهبرى فقه را در دست گيرد و اين جز مرهون فعاليت مرحوم شيخ نخواهد بود ، رابعا - شيخ طوسى به علم فقه شيعه اعتدال بخشيد نه چون اخباريان صرفا اخبار را بر مبناى استنباط قرار داد و نه چون قدما تحت تأثير اهل رأى قرار گرفت و نه از مثل قياس هم در استنباط بهره جست ، بلكه در موارد وجود ظواهر كتاب و سنّت از آنها و در موارد ديگر از ادلهء عقليه استفاده مىكرد ؛ بنا بر اين علاوه بر كمال و اطلاق ، به اجتهاد استقلال و اعتدال بخشيد ؛ پس جا دارد كه وى را به وجود آورندهء دوره اى خاص از فقه قرار دهيم ، نهايت اين كه چون دورهء بعد ، عصر تقليد است و تقليد هم جز پيروى از مرحوم شيخ نبوده است ، بنا بر اين ، دورهء چهارم را نمىتوان امتداد دورهء قبل به حساب آورد ، در اين صورت دورهء چهارم به شيخ آغاز و به همو پايان يافته است و دورهء بعد در حقيقت دورهء فترت اجتهاد بوده است . در عين حال در ادامه اين دوره در مبحث معرفى فقها نام برخى از معاصران و نزديكان به عصر شيخ را بر خواهيم شمرد .
شيخ طوسى در آغاز مبسوط مىگويد :
چون اماميه در گذشته تفريع فروع نمىكردند و تنها به تبيين حكم موارد نصوصى كه دست به دست به آنها رسيده بود قناعت مىكردند مخالفان بر آنان طعن مىزدند . اين كتاب بدان خاطر تصنيف شد تا بدانند شيعهء اماميه به بركت احاديث وارده از ائمه عليهم السّلام مىتوانند تمام مسائل را استنباط كنند و نيازى به اعمال قياس و امثال آن ندارند .
به يقين مقصود مرحوم شيخ مطلق تفريع نيست بلكه تفريع كامل و مطلق است همان گونه كه خود مرحوم شيخ انجام مىداده است . چه ، چنان كه اشاره شد ، راه تفريع را قديمين گشودند ، و شيخ مفيد و سيّد مرتضى هم كه از استادان شيخ بودند نسبت به

181