كيفيت تسلط فاتحان عرب بر بخارا و رواج مسلمانى در ميان مردم آنجا و پيدا شدن سفيد جامگان و خروج مقنع و ظهور سامانيان و وضع جغرافيائى آن سامان از ذكر رودها و بيان روستاها و آبادى شهرها آنچه در اين كتاب آمده است همه مطالبى است كه بيشتر خاص بدين كتاب و براى متتبعين در آثار پيشينيان بهترين مأخذ و سند و كاملترين راهنما و دليل است . عبارتش ساده و شيرين و در ميان كتابهاى نثر فارسى مقامى بس بلند و ارجمند دارد .
اصل كتاب تاريخ بخاراى نرشخى به عربى بوده كه ظاهرا از ميان رفته است ، و مؤلف آن ابو بكر محمد بن جعفر نرشخى است كه معاصر شاهان سامانى و تا پس از وفات ابو محمد نوح بن نصر سامانى در قيد حيات بوده ، و كتاب خود را به امير نوح تقديم كرده است .
دربارهء زندگى نرشخى و چگونگى حال او اطلاع كامل در دست نيست و نامى از او در كتابهاى تاريخ و تراجم احوال ديده نشد فقط سمعانى در كتاب الانساب در ذيل نسبت نرشخى از محمد بن جعفر چنين ياد كرده است :
« ابو بكر محمد بن جعفر بن زكريا بن خطاب بن شريك بن بزيع [1] النرشخى از اهل بخار است . از ابى بكر بن حريث و عبد الله بن جعفر و غير اين دو روايت كند ، تولدش در سال 286 و وفاتش در ماه صفر سال 348 بوده است . » سمعانى در اين ترجمهء احوال كه براى نرشخى ذكر كرده يادى از تأليف تاريخ بخاراى او ننموده و به اين اثر مهم وى اشاره‌اى نكرده است . از اين جهت براى علامهء قزوينى طاب ثراه در نسبت اين تاريخ به نرشخى ترديدى حاصل شده ، و در يكى از يادداشتهاى خود در دنبالهء كلمهء « نرشخى » چنين مرقوم داشته است :
« به احتمال بسيار قوى مؤلف تاريخ بخارا « نرشخى » نيست ، بلكه « نرشخى » است ، چه سمعانى در تحت نسب اخير B 74 گويد « و المشهور بالنسبة اليها ( « ابو » بياض ) بكر [2] منصور البرسخى صاحب تاريخ بخارا و ابنه » و در نسبت نرشخى ص 558 ابدا از كسى كه صاحب تاريخ بخارا باشد اسمى نبرده است . پس ( اگر سمعانى تصحيف نكرده باشد يا اگر تاريخ بخاراى طبع شفر تاريخ بخاراى ديگرى نباشد غير تاريخ بخاراى

[1] - در چاپ عكسى الانساب : « يريع » و در نسخهء خطى كتابخانهء دانشگاه : بزيع .
[2] - نسخهء خطى : ابو بكر .

مقدمه 15