2 . نقش احتياج در ايجاد يا حذف امور . آيا خلئى امروز در جهان از ناحيهء ايمان وجود دارد يا نه ؟ آن خلأ در چه ناحيه است ؟ .
3 . خودت را بشناس ، معرفة النفس اعظم المعارف . خيلى مشكلات مربوط به زندگى اخلاقى و اجتماعى انسان با شناختن خود انسان حل مىشود .
4 . تفاوت انسان و حيوان در ايجاد تمدن متحول و متكامل و آگاهانه و مورد تسلط انسان بر خلاف حيوان كه يا فاقد تمدن است و يا آنچه به نام زندگى اجتماعى دارد بر او بار شده و تحميل شده ، نه خودش آن را آفريده است و نه قدرت تعويض و تبديل و تجديد و تكميل آن را دارد .
5 . منشأ اين تفاوت اين است كه انسان در دو ناحيه با حيوان تفاوت دارد : ناحيهء آگاهى ، ناحيهء هدفها و آرمانها و ديگر آزادى .
6 : .
الف . تمدن معلول علم و ايمان است .
ب . تفاوت انسان و حيوان در شعاع بينشها و در سطح خواهشها .
ج . قلمرو آگاهى حيوان محسوسات است و لهذا فردى و جزئى است ، منطقه اى است ، منطقه اى است ، حالى است و از چهارچوب فرديت ، محيط زيست ، زمان حال خارج نمىشود ( اگر خارج شود آگاهانه نيست . بر خلاف قلمرو آگاهى انسان كه كلى و جهانى و همه زمانى است ، هم به گذشته تعلق مىگيرد و هم به آينده .
د . انديشهء جاودانگى در انسان .
ه . خروج حيوان از محدوديت ، جبرى و غريزى است نه آگاهانه و آزادانه .
و . آرمانهاى كلى ، مجرد ، جهانى ، ابدى انسان .
ز . ارزش ايمان و عقيده براى انسان تا آنجا كه حيات را فداى عقيده مىكند .
ح . جنبهء مادى تمدن انسان مولود آگاهى وسيع و جنبهء معنوى آن مولود بالارفتن سطح آرمانها و ايده ها و هدفهاست .

489