ديگر ايمان اتصال بنده است به خدا . پس خود ايمان نوعى برقرارى ارتباط و اتصال است ميان بشر و مبدأ كاينات . پس ايمان نظر به اينكه عبارت است از برقرارى ارتباط متقابل ميان انسان و مبدأ كاينات و كاينات ، نوعى ارتباط و اتصال است كه قبلًا نبوده است . پس آنچه در چند سطر پيش گفتيم [ كه ] انسان به حسب واقع متصل هست و ايمان شعور به آن اتصال است ، سخن صحيحى نيست . شك نيست كه ايمان شعور به اتصال موجود است ولى خود صرف آگاهى از اتصال نيست ، بلكه برقرارى نوعى ارتباط متقابل است ميان انسان و كاينات و خالق كاينات ( ر . ك : ورقه هاى « تعليمات دينى » خود ما ) .
از نظر يك نفر مادى قائل به اصل عليت و معلوليت نيز استشعار به اتصال و ارتباط بين كاينات هست ولى در آنجا خود شعور به اتصال ، اتصال نيست . از نظر يك نفر الهى ، نوع اتصال و ارتباط موجودات به يكديگر از نوع ارتباط و اتصال اجزاء يك خانواده به يكديگر است كه يك اصل شاعر و رحيم و مهربان آنها را به يكديگر پيوند مىدهد يعنى پدر و پدر [1] ، خود را تحت توجهى مشترك و عطف و رحمتى مشترك احساس مىكنند . بعلاوه همچنان كه در ذيل صفحهء پيش گفتيم كه ايمان صرف آگاهى و شعور به اتصال موجود - ول از نوع اتصال اجزاء حىّ يك واحد حىّ - نيست ، ايمان نوعى ارتباط متقابل است بين انسان و كاينات و خالق كاينات ، ولى از نظر يك نفر مادى قائل به اصل عليت عامه ، نوع ارتباط و اتصال موجودات به يكديگر از نوع ارتباط اجزاء يك ماشين و يك كارخانه است . به تعبير بهتر ايمان دو ركن دارد :
احساس يا شعور و ديگر گرايش و تمايل و حركت . جزء اول ايمان احساس و شعور است به اتصال تكوينى از نوع اتصال اجزاء يك موجود زنده ، و جزء دوم كه فرع بر اول است برقرارى اتصال است از طرف خود با هستى و وجود . اولى اتصال تكوينى است و دومى اتصال تشريعى يا مترتب بر تشريع . اين است كه انسان از يك لحاظ نزديك به

[1] . [ در متن دستنويس به همين صورت آمده است ولى ظاهراً مقصود پدر و پسر است . ]

485