چگونه بايد زيست و چه بايد كرد ؟ چه اجتماعى بايد ساخت و يك نظام اجتماعى را به طور ايده آل چگونه بايد تغيير داد و هركس به عنوان فرد نسبت به جامعه چه مسؤوليتى دارد ؟ چه درگيريها ، چه پيوندها ، چه دلبستگيها ، چه ايده آلها ، چه نيازها ، چه مبانى اعتقادى ، چه ارزشهاى مثبت و منفى ، چه رفتار جمعى ، چه ملاك خير و شر و بالاخره چه ماهيت انسانى و هويت اجتماعى دارد ؟ بنابراين ايدئولوژى عقيده اى است كه جهت اجتماعى ، ملى يا طبقاتى انسان را و همچنين سيستم ارزشها ، نظام اجتماعى ، شكل زندگى و وضع ايده آل فرد و جامعه و حيات بشرى را در همهء ابعادش تفسير مىكند به چگونه اى ، چه مىكنى ، چه بايد كرد ، چه بايد بود پاسخ مىگويد . » .
به نظر ما تعريف مشوّشى است . از اول تا آنجا كه مىگويد : « يعنى براساس جهان بينى . . . ) يك مطلب است ، و بازگو كردن نظريهء كسانى است كه وجدان هر كسى ساختهء وضع طبقاتى است حتى جهان بينىاش يعنى همان چيزى كه در پاورقى آن را نفى مىكند ، و از آنجا به بعد مطلب ديگر است ايدئولوژى را مبتنى بر جهان بينى مىكند و بر نوع جامعه شناسى و انسان شناسى و فلسفهء تاريخ ، مگر اينكه همهء اينها را تابع جايگاه طبقاتى و وضع خاص مادى بدانيم . بنا بر بيان فوق يك نفر در جايگاه طبقاتى و در دو شرايط مختلف زندگى دو ايدئولوژى دارد .
محور به هر حال خود و بهبود بخشيدن وضع خود است . آنچه براى جامعه مىخواهد ، براى اصلاح و بهبود بخشيدن وضع خود است و بس . عليهذا انسان ايده آل براى او انسانى است كه از زحمتكشى به رفاه برسد . و خلاصه بنا بر اين نظر ، وجدان انسانىِ عام و كمال جو و جامعه اى ايده آل خواه وجود ندارد ، وجدان منحصر است به وجدان طبقاتى .

449