فيلسوف خود را متحرك و سالك مىداند ، زيرا فكر خود حركت است : الفكر حركةٌ الى المبادى - و من مبادى الى المراد . ولى اين حركت جز جابه جا شدن انديشه ها و پيدايش انديشه جديد نيست ، نوعى توالد و تناسل انديشه هاست . اما عارف خود را به تمام وجود متحرك مىداند كه به سوى حق در پرواز است و حجابها را يكى پس از ديگرى رفع مىكند . راه عارف از نوع تطورات و تحولات و فتوحات قلبيه است .
2 . اكنون ببينيم از نظر اسلام چه مىتوان گفت . در سخن عارف چند مطلب است : .
الف . وجود حقيقى ذات حق است و توحيد حقيقى درك اين حقيقت است كه * ( لا موجود الَّا الله ، الا كل شئ ما خلا الله باطل . ) * ب . كمال حقيقى انسان در اين است كه از راه فنا و شهود به حقيقت بالا برسد و در آن وقت است كه خود مظهر ذات حق مىشود و جز او چيزى نمىبيند و به مقام « لايزال العبد يتقرب الىّ بالنوافل حتى اذا احببته ، فاذا احببته كنت سمعه الذى يسمع به و بصره الذى يبصر به ويده الذى يبطش بها » [ مىرسد ] . * ( العبودية جوهرة كنهها الربوبية . ) * ج . راه رسيدن به اين كمال سير و سلوك و تهذيب نفس است .
د . دل خود مىتواند در اثر تصفيه و تزكيه ، منبع معرفت اصل واقع شود .
ه . نيروى محرك انسان در اين حركت عمودى ، عشق او در بازگشت به اصل است .
ز . راه عقل راه مطمئن نيست .
ح . هرچه مىخواهى بطلبى از خود و درون خود بطلب ، علم را ، معرفت را ، قدرت را ، لذت را .
ط . سير و سلوك ، منازل و مراحلى منظم و مرتب دارد و بدون عبور از منازل مقدمتر و ابتدايىتر به منازل عاليتر نمىتوان راه يافت .

310