1924 ) ، عباس محمود العقّاد ( 1880 - 1904 ) [1] ، محمدالعيد متولد 1904 و ديگران به طور غيرمستقيم از طريق مطرح كردن زمينه هاى اخلاقى و اجتماعى نهضت اصلاح در آثارشان به نشر آن كمك كردند اصلاح و تجددطلبى - شكست نسبى مرحله دوم ص 62 :
« فعاليت پنجاه ساله اصلاح طلبان ( گروه دوم ) عليرغم نتايج درخشانى كه بار آورد ( كه بروكلمان در فصل سوم تنها قسمتى از آن را تشريح كرده است ) هيچ راه حل قابل قبولى براى مسائل همه طبقات در جامعه عرضه نكرد . عقيده آنان - كه به همان اندازه كه اجتماعى و سياسى بود ، مذهبى و اخلاقى بود - ( بر خلاف گروه اول ) به نظر مىرسد كه در مطابقت نزديك با عقايد و نظريات طبقه متوسط تازه پا گرفته ( بورژواها ؟ ) قرار داشت . اينان گروهى روشنفكر بودند و اغلب مختصرى از فرهنگ اسلامى عربى را با تأويل و تفسيرى از فرهنگ مدرن ( غربى ) مىآميختند . اين گروه مايل بود تبعيت و پيروى خود را نسبت به نوعى خاص از سنت ، يعنى سنت سلف كه قبلًا تعريف شد ، اثبات كند ( همين يك اشكال مهم كار آنها بود ) و در عين حال علاقه خود را به چيزهاى جديد نشان دهد . ايده آل اين طبقه در عبارات مدارا و تسليم بيان مىشد ( اگر مقصود اين است كه مسأله جهاد و شهادت را مطرح نمىكردند و انقلابى نبودند و مبارزه با استبداد و استعمار را مطرح نمىكردند بايد گفت اشكال ديگر كار اينها همين بود ) . در جوّ مذهبى ، آنها در جستجوى موقعيت معقولى بودند كه بتوانند سنت گرايى مقبول توده را - كه آنها آن را نشانهء روح لاقيدى و بى تفاوتى مىدانستند - و نيز سختگيرى خشكه مقدسين را ( كه توسط

[1] . قطعاً غلط است . عقاد بين 1960 و 1970 مرده است .

215