مى دانيم كه در فرقه‌هاى رنگارنگ تصوّف عليرغم شباهت هايى كه دارند تفاوت‌هاى زيادى نيز از نظر روش و آداب بين آنها وجود دارد . گروهى راه رياضت و خود شكنجه دادن را در پيش گرفته‌اند ( ابوالحسن خرقانى ، احمد جام ، گيلانى ) ، دسته‌اى مرام عشقى و شعر و ترانه برگزيده‌اند ( ابو سعيد ابو الخير ، روزبهان بقلى ، مولوى ) ، عدّه‌اى ( به گفته خود ) احكام و آداب شرعى را لازم الرعايه دانسته‌اند ( قشيرى ، بهاءالدين نقشبند ، سهرورى ) ، جماعتى درس و بحث و كتاب را نيز مورد توجه قرار داده‌اند ( اصحاب عرفان نظرى ) ، قومى طريق تظاهر به گناه و خود بدنام كردن را انتخاب نموده‌اند ( ملامتيّه ) . بعضى نيز تعدادى از اين روشها را با هم جمع نموده‌اند ( عراقى ، جامى ) و بالاخره برخى فارغ از همه اين راهها به زعم خود يك شبه ره صدساله رفتند و با يك جذبه به وصال رسيدند ( صوفيه اين دسته را « اويسى » و « مجذوبين » نام نهاده‌اند ) .
متقابلاً در آئين‌هاى هندى به طريقه‌هايى برمى خوريم كه تاحدودى به فرقه‌هاى صوفيه شباهت دارند . يكى از هندشناسان در اين زمينه مىنويسد : در اديان و مكتب‌هاى هندى ، بعضى اصل را بر معرفت گذاشته‌اند ، بعضى اصل را رياضت مىدانند و بعضى اعمال شرعى و عبادى . برخى ديگر هر سه عنصر را دارند ، و بعضى دوتاى آن را . گيتا يكى از متون مقدس هندى مىگويد :
. . . به واسطه انجام دادن درست همين وظايف ( احكام و آداب دينى ) است كه انسان به معرفت و اشراق نائل مىشود . ( متقابلاً ) مكتب ودانتا كوچكترين اعتنايى به مراسم عبادى ندارد ( اباحيه ) . ( 1 ) « كريشنا » نيز وجود راههاى گوناگون را . . . تصديق مىكند « برخى با تمركز بر تصورات درونى خويش از طريق نفس خود ، نفس الهى را نظاره مىكنند ( اين راه تأمل و تعمّق يا « دهايانا » است ) ، برخى ديگر اين نفس را از طريق يوگا ( اين روش همان « يوگاى پاتانجالى » است ) تحقق مىبخشند . و عدّه‌اى نيز از طريق « يوگاىِ عمل منزّه از

1 - اديان و مكتبهاى فلسفى هند ، ص 289 و 323 .

125