قرن پنجم ، روزبهان بقلى ( شطاح شيراز ) در قرن ششم ، اوحد الدين كرمانى و فخرالدين عراقى در قرن هفتم ، از چهره‌هاىِ شاخصِ تصوفِ عشقى هستند .
آخرين شخصى كه برشمرديم ، يعنى فخرالدين عراقى ، معاصر و مدتى همشهرى مولوى بوده است . او نيز به شدت گرايش به رويه عشقى داشته ، و هم اوست كه قلب و روحش در عشقِ شاهدان و امردان ( پسران نوجوان ) سوز و گداز خاصى داشته است . ( 1 ) بنابر اين سخن نويسنده‌اى كه عشق و شور و رقص و سماع را از دست آوردهاى اختصاصى مكتب مولوى مىداند ، ( 2 ) مقرون به صحت نيست . هرچند مولوى و به پيروى از او فرقه مولويه از صوفيان افراطى در موضوع شعر و موسيقى و خصوصاً « رقص » به روش مخصوص شناخته مىشوند .
تعريف تصوّف تصوّف يكى از پديده‌هاى فكرى و اجتماعى بود كه در جامعه اسلامى ( و برخى جوامع ديگر ) پديد آمد ، و حوادث و جريان‌هايى را به راه انداخت و تاريخ پر عبرتى را به خود اختصاص داد . البته نمىتوان تعريف واحد و جامعى را براى همه گروهها و گرايشهاى صوفيانه ارائه داد . اختلاف و چندگانگى فكرى و عملى ، در ميان كسانى كه به اين عنوان ( صوفى ) شناخته شده‌اند ، به حدّى زياد است ، كه به كسى اجازه مطرح كردنِ تعريف واحد نمىدهد . بسيارى از صوفيّه سعى مىكنند اين اختلاف‌ها را جزيى و موردى ، و در حوزه آداب و رسوم ، و حتى اختلاف در الفاظ و اصطلاحات قلمداد كنند ، و لكن واقعيت‌هاى تاريخى تصوّف ، در عرصه‌هاى فكرى و سلوكى و تعارض و تنازع درون گروهى صوفيان ( كه در حافظه تاريخ به فراوانى ثبت است ) ، مجالى به اين توجيه و تأويلها نمىدهد . در كتاب اسرار التوحيد فى مقامات ابو سعيد آمده است : در

1 - نفحات الانس شرح حال فخرالدين عراقى . 2 - تاريخ عرفان و عارفان ايرانى ، ص 119 . مقدمه نفحات ص 136 . مولانا جلال الدين ص 332 .

107