موجودات ( روحانيه و جسمانيه ) را قبول مىكند ( نه هيولاى عالم كون و فساد ) و اين هيولى جوهرى است كه حد و تعريف جميع صور و اختلاف آنها در حقيقت به اين جوهر واحد كه هيولاى آنهاست بازگشت مىكند ، و اين جوهر صادر اول است .
غرض اينكه همان طور كه اين جوهر در حد صور أخذ مىشود وجود مطلق ، در همهء مظاهر و تجليات خود چنين است و توحيد در نزد اهل الله اين است .
فمن عرف نفسه بهذه المعرفة فقد عرف ربّه ، فإنّه على صورته خلقه ، بل هو عين هويته و حقيقته و لهذا ما عثر أحد من الحكماء و العلماء على معرفة النفس و حقيقتها إلَّا الإلهيون من الرسل و الصوفية و أما أصحاب النظر و أرباب الفكر من القدماء و المتكلمين في كلامهم في النفس و ماهيتها ، فما منهم من عثر على حقيقتها ، و لا يعطيها النظر الفكري أبدا . فمن طلب العلم بها من طريق النظر الفكري فقد استسمن ذا ورم و نفخ في غير ضرم ، لا جرم أنّهم من * ( الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ في الْحَياةِ الدُّنْيا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعاً ) * فمن طلب الأمر من غير طريقه فما ظفر بتحقيقه ، ) * پس هر كه خويشتن را به اين معرفت شناخت رب خود را شناخت . چه انسان ، بر صورت رب خود مخلوق است . بلكه حقيقت و هويت انسان عين حقيقت و هويت حق است ( چه اسم اعظم جامع حقايق همه اسماء است ) . لذا هيچ يك از حكما و علما بر معرفت نفس و حقيقت آن اطلاع نيافتند مگر رسل الهى و أكابر صوفيه ( اهل عرفان ) اما اصحاب نظر ( حكما ) و ارباب فكر از قدما و متكلَّمان در كلامشان در نفس و ماهيت آن هيچ يك بر حقيقت معرفت نفس مطلع نشدند و هيچ گاه نظر فكرى ، اين معرفت را عطا نمىكند . پس هر كس علم به ماهيت نفس و حقيقت آن را از طريق نظر فكرى طلب كند ، چنان است كه آماس كرده خود را فربه پندارد و كسى در آتش ، بدون آن چه كه آتش بدان افروخته مىشود بدمد .
عارف شبسترى از اينجا مىگويد :
< شعر > برو اى خواجه خود را نيك بشناس كه نبود فربهى مانند آماس < / شعر > لا جرم اين گروه ( ارباب نظر متكلم ، حكيم ) از « كسانى هستند كه كوشششان در حيات دنيا تباه شده است و آنان مىپندارند كار خوبى مىكنند . » پس هر كس چيزى را از غير طريقش طلب كند به تحقيق آن ظفر نمىيابد .
و ما أحسن ما قال الله تعالى في حق العالم و تبدله مع الأنفاس في خلق جديد في

311