رأى صورة معتقده و هي حق فاعتقدها و انحلت العقدة فزال الاعتقاد و عاد علما بالمشاهدة و بعد احتداد البصر لا يرجع كليل النظر .
اما اعتقاد دربارهء هويت حق . بعضى از بندگان در اعتقاد خود جازمند كه حق چنين و چنان است . چون كشف غطا شود صورت معتقد خود را مىبيند كه حق است .
فيبدو لبعض العبيد باختلاف التجلَّي في الصور عند الرؤية خلاف معتقده لأنّه لا يتكرر ، فيصدق عليه في الهويّة * ( وَبَدا لَهُمْ من الله ) * في هويّته * ( ما لَمْ يَكُونُوا يَحْتَسِبُونَ ) * فيها قبل كشف الغطاء .
و براى بعضى به سبب اختلاف تجلى در صور اسماء مختلفهء الهى براى او ظاهر مىشود آن چه را كه پيش از كشف غطا گمان نمىكردند . زيرا تجلى مكرر نمىگردد . پس بر او دربارهء هويت اين آيه صادق مىشود كه از خدا بر ايشان چيزى آشكار گشت كه گمانش را نداشتند . ( و عقده گشاده مىشود و اعتقاد از ميان برمىخيزد و تبديل به علم شهودى مىشود و بعد از تيز شدن ديده با نظر وامانده بر نمىگردد ) .
و قد ذكرنا صورة الترقّي بعد الموت في المعارف الإلهية في كتاب التجلَّيات لنا عند ذكرنا بعض من اجتمعنا به من الطائفة في الكشف و ما افدناهم في هذه المسألة ممّا لم يكن عندهم .
و من در كتاب تجليات ، صور ترقيات را بعد از موت ، در معارف الهيه ذكر كردم .
هنگامى كه با بعضى از طايفه در كشف اجتماع نمودم و در اين مسأله ( ترقى بعد از موت ) به آنان افاده نمودم چيزى را كه در نزدشان نبود . [1] شيخ در كتاب تجلَّيات يك صد و نه قسم تجلَّى را نام برده است كه هر يك را مراتبى است و اين تجلى بعد از موت همان تكامل برزخى است كه يكى از مسائل بسيار سنگين در حكمت متعاليه است كه پس از مرگ با انقطاع نفس ناطقه از مادّه چه نحوه تكامل و ترقى براى نفس ناطقه خواهد بود . خداوند در قرآن فرمود : * ( وَلَدَيْنا مَزِيدٌ ) * ( ق : 35 ) و فرمود : * ( لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنى وَزِيادَةٌ ) * ( يونس : 26 ) و روايات در تكامل بعد از مرگ به حد تواترند . بلكه اين مطلب از ضروريات دين و اجماع جميع انبيا و مرسلين است .

[1] آن مشايخ أكابر اوليا از قبيل جنيد ، شبلى ، ابى يزيد بسطامى ، عبد اللَّه بن سهل تسترى ، حلاج و ديگران بودند .

309