و معذب ذاتش است . پس مذمت نمىكند مگر خودش را و حمد نمىكند مگر خودش را . اما حصول راحت به سبب عادت باز ظاهر است . زيرا هر گاه انسان به چيزى معتاد شد از آن لذت مىبرد و راحت مىيابد .
و مىشود روح به ضم راء باشد زيرا معانى سه گانهء فوق كه مفهومات دين بودند همه از شأن روح مدبر بدنند پس تناسب بين روح به ضم راء و مطلب فص ( كه در احوال دين است ) حاصل است و شيخ محقق ما رضى الله عنه ( مقصود صدر الدين قونوى است كه قيصرى به نقل ايشان اشاره فرمود ) در فكوكش به اين وجه ميل كرده است و تخصيص روحيه به كلمهء يعقوبيه براى اين است كه يعقوب عليه السلام علم انفاس و أرواح را مىدانست و كشفش كشف روحانى بود از اين روى فرمود * ( لا تَيْأَسُوا من رَوْحِ الله ) * زيرا حضرت يعقوب عليه السلام در مقام روحش بقاى يوسف و برادرش را مىيافت يافتنى اجمالى . چنانكه فرمود * ( إِنِّي لأَجِدُ رِيحَ يُوسُفَ ) * ( من بوى يوسف را مىيابم ) و يوسف را به عيان تفصيلى نيافت از اين روى چشم او از اندوه سفيد شد . [1] الدين دينان ، دين عند الله و عند من عرّفه الحقّ تعالى و من عرّفه من عرّفه الحق و دين عند الخلق ، و قد اعتبره الله .
شيخ فرمايد دين دو دين است يك : دينى كه نزد خداست ، و نزد كسانى كه حق تعالى آنها را معرفى كرد و نزد كسانى كه آنان را كسانى كه خدا آنها را معرفى كرد ، معرفى كردند دوم دينى كه عند الخلق است و خداوند آن را اعتبار كرده است ( معتبر شمرده است ) .
بدان كه دين را در لغت مفاهيمى است كه لفظ دين بر همهء آن مفاهيم به اشتراك لفظى [2] اطلاق مىشود و آن انقياد و جزا و عادت است و در نقل دين به شرع ( يعنى از لغت به شرع آمده است ) اين هر سه معنا در شرع اعتبار شد

[1] شرح فصوص قيصرى ، صص 214 و 215 .
[2] در اشتراك لفظى يك لفظ براى چند معنى وضع شده است كه معانى متعددند و فقط در لفظ مشتركند چون زانو ، چشمه ، چشم ، ترازو ، طلا ، آفتاب كه همه را عين گويند و در اشتراك معنوى يك لفظ است و يك معنى جز اينكه معنى مصاديق متعدده دارد مانند لفظ انسان بر معنى انسان كه داراى افراد متعدده است و همه در معنى انسان شريكند .

216