مىشود . خلاصه ، بحث فلسفى است نه عرفانى . چه عارف به برهان صديقين وجود مىبيند و بس كه وحدت بر همه قاهر است و تعينات مظاهر كه بظاهر كثرت آور است مقهور در وحدت و تدليات صرفه‌اند و روابط محضه . بلكه در حقيقت ظاهر و مظهر و متجلى و مجلاهم نيست و اگر عارف گويد امكان ، يعنى وجودات ربط محض به قيم و قيوم [1] خودند . خلاصه حكيم و منطقى امكان استعدادى را در ماده و ديگر امكانات را جهات [2] در نسبت مىگيرند و عارف امكان را وجودات متكثره كه ربط محضند و جز واجب نيستند و چون بدقّت بنگرى آن چه در دار وجود است وجوب است و بحث در امكان براى سرگرمى است .
قلب المؤمن عرش الرحمن اينكه مرحوم ملا عبد الرزاق فرمودند اصل قابليت براى طبيعت جسمانى است حق و نكته اى بسيار دقيق است . زيرا چنانكه در بحث پيش دانسته شد موجودات عوالم علوى عارى از مواد و خالى از قوه و استعدادند و امكان استعدادى در عالم حركت ، يعنى از عالم ماده جارى است ، كه به بركت حركت قابل گرفتن مواهب الهيه مىشوند و چون انسان را از نطفه تا به عقل مراحل و منازل بسيار است و در هر موطن واجد كمالات و قابل عطيات بعدى مىگردد كه « يا من لا تزيده كثرة العطاء إلَّا جودا و كرما » و ديگر موجودات مادى را اين كثرت منازل و مراحل نيست و انسان است كه از عقل هيولانى به عقل مستفاد مىرسد ، تراب همنشين رب الأرباب مىگردد و نيز جميع اسماء و صفات الهى در اسم رحمان مندرجند از اين رو قلب مؤمن عرض الرحمن گفته شد .
يعنى اين محل و موطن است كه به جهت ارتباط و تعلق داشتن به ماده و به سير منازل ، قابل گرفتن مواهب اسمائيه الهى مىگردد * ( الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ ، خَلَقَ الإِنْسانَ ، عَلَّمَه الْبَيانَ ) * ( الرحمن : 4 - 1 ) * ( الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى ) * ( طه : 5 ) و « قلب المؤمن عرش الرحمن » .

[1] مرتبط يعنى چيزى كه وابسته است ( مثل كتاب من ) ما چيز وابسته نداريم . بلكه روابط محضه داريم . مانند نسبت قوهء باصره به جان كه خود از شئون جان است و بايد ربط گفت نه مرتبط .
[2] جهات يعنى مواد ثلاث كه وجوب و امكان و امتناع است .

107