فرموده است :
« الفناء عن شهود الفناء وهو الفناء حقا ، شائما برق العين ، راكبا بحر الجمع ، سالكا سبيل البقاء » وبه همين ملاحظه ، ورد عن المعصوم « آخر من يموت ملك الموت » فناى حقيقى همين است ، لأنه يشمل نفس الفناء وهو الفناء حقا . سالك در اين مرتبه از سير ، به مقام جمع وتمكين واصل مىشود ودر صراط بقاي بعد از فنا وتمكين بعد التلوين قرار مىگيرد وسفر اول او تمام مىشود وشروع به سفر ثانى مىنمايد كه * ( والله خَيْرٌ وأَبْقى ) * ، چه آن كه فنا شأن رسوم خلقيه وصفت خلق وتعيّنات امكانيه است وبقاء لازم ذاتى حق در مقام بقاى باللَّه ، عبد به وجودى حقانى وباقى ، ملبّس مىشود واز وجود فانى مخصوص قبل از حضرت جمع خلاص مىگردد وحق باقى ، او را لباس جلالت ومكرمت مىپوشاند ، عبد در اين مقام به اعتبارى حجاب جمال وجلال حق وبه اعتبارى مظهر جمال مطلق است . عبد در اين مقام متصف به وجود حقانى است ولازمهء آن « ان يكون باقيا ببقاء الحق حيا بحياته ، عالما بعلمه ، مختارا باختياره » . فرق است بين بقاى بابقاء الله وبقاى ببقاء الله ، بقاى ببقاء الله بعد از فناى از فنا حاصل مىشود وحق عبد را بعد از اعاده از فنا ، به لباس حقانى ملبّس مىنمايد وبه اسماى خاص خود ، او را مسمّى مىگرداند ولسان او را به « أبيت عند ربّي يطعمني ويسقيني » گويا فرموده وعبد در اين مقام حق را به چشم حق مىبيند .
باب تحقيق يكى از أبواب نهايات است وخليل - عليه السلام - بعد از آن كه به حق به عرفان ايمان وايقان عارف بود ، خواست رب خود را به اسم « المحيي » به شهود ذوق وتحقيق مشاهده نمايد ، لذا شيخ عارف كامل خواجه عبد الله انصارى ( رض ) در مقام تعريف تحقيق فرموده است : « التحقيق تلخيص مصحوبك من الحق ، ثم في الحق » .
تلخيص مصحوبك من الحق ، درجهء اول از تحقيق وثم بالحق وفي الحق درجات دوم وسوم تحقيق مىباشد . در درجهء اول از تحقيق ، عبد در مقامى كه نبايد علم وعرفان قبل از نيل به مقام فنا وبلوغ به درجهء بقا را به حق اضافه نمايد ، چه آن كه عبد در حال تحقيق عالم است به عين علم حق ، نه علم مفاض از حق ، باقى به بقاى حق است ومختار به اختيار حق است وبه چشم حق ، حق را مىبيند ، لذا شهود عبد در مقام تحقيق ، معارض ومنازع

68