و مسلمين گشت - چيزى است و حقايق وحى و علوم قرآنى چيزى ديگر . و تراز تراز قرآن است و ملاك قرآن ( نه هيچ چيز ديگر ) . و همانا شناخت حقايق - به شكلى راستين - جز با رجوع به حاقّ حقايق قرآن و علم وحى قرآنى و فراگيرى سرهء آنها از حاملان اين حقايق و علوم ، و آموختن تعقّلى از آنان ( آموختنى به دور از هر گونه درهم آميزى ، ممزوج سازى و تأويل گرايى ) ميسور نيست .
و مشكل اين امر بدين گونه بر طرف نمىشود كه ما ميان گفته ها و نظريّه هاى فلاسفهء قديم اسلام با گفته ها و نظريّه هاى فلاسفه و عرفاى متأخّر فرق بگذاريم ، چرا ؟ چون پس از فراگيرى ژرف [1] موضوع ، مىبينيم كه وضع هر دو جريان يكى است .
اگر چه عرفا و فلاسفهء متأخّر از بيان امتزاجى اصطلاحات فلسفى و عرفانى ، و تأويل گسترده ( و بدون معيار ) آيات قرآنى كمك گرفته‌اند تا بتوانند از فلسفهء خالص و خشك يونانى قديم ( مشّايى ) تا حدودى دور شوند ، ليكن در عوض در دامن فلسفهء نو افلاطونى ( اشراقى جديد ) افتاده‌اند ، و در نتيجه آنچه عرضه كرده‌اند عرفانى است التقاطى .
و اين واقعيّتى است كه هر كس تاريخ آرا و افكار و نظريّات و اصطلاحات فلسفى و عرفانى را - در طول چندين هزاره - به خوبى خوانده باشد ( و سرچشمه ها و سيرهاى تكاملى آنها را بداند ، و بر اقتباسها و خلطها و توجيه و تأويلهايى كه در آنها رخ داده است واقف گردد ، و دوره هاى پديد آمدن اين مكتبها و كشورهاى گوناگون و شهرهاى آن فيلسوفان و عارفان را و شرح زندگانى و افكار آنها را ، در تواريخ اقدمين و پسينيان آنان ، به دقّت مرور كند ) ، به نيكى آن را درمىيابد و تصديق مىكند .

[1] اين « فراگيرى ژرف » كه گفتيم ، ابعادى چند دارد ، ليكن ما در اينجا تنها به بعد تاريخى آن اشاره كرديم و به تفكيك اصطلاحات فلسفى و اصطلاحات عرفانى از هم ، و جداسازى آرا و اصطلاحات فيثاغورسى و افلاطونى و ارسطويى و فلوطينى و رواقى و گنوسى و هندى و بودايى و از يك ديگر ، و بازشناسى اصول و سرچشمه هاى آنها كه همه مربوط است به سده هايى چند پيش از آمدن اسلام و نزول وحى محمّدى « ص » .

234