مثلا چه خورشيد بدور زمين بچرخد و چه زمين بدور خورشيد لازمه اش اينست كه در فلان روز معين ماه بين اين دو حائل شود و كسوف محقق گردد ما چه آنكه روى حركت خورشيد حساب كنيم و چه روى حركت زمين بالاخره نتيجه حساب ما اينست كه در فلان روز معين و در ساعت و دقيقه معين كسوف محقق شود .
براى غير يقينى بودن علوم تجربى دليل ديگرى هم مىتوان آورد و آن اينكه علوم تجربى بالاخره منتهى بمحسوسات مىباشند و حس هم خطا مىكند فيليسين شاله در متودولوژى در باب قطعيت علوم فيزيكى و شيميائى مىگويد علوم فيزيكى و شيميائى مانند رياضيات محصل يقين و قطعيت مطلق نمىشود زيرا مبدا آنها محسوسات است و حس هم خطا كار مىباشد تا آنجا كه مىگويد هر چند يقينى بودن علوم فيزيكى و شيميائى نسبى و اضافى است اين نسبيت به هيچ وجه از ارزش آن نمىكاهد زيرا اين علوم هم عقل ما را كه خواستار نظم و همسازى است خرسند ميسازد و هم اينكه استفاده هايى كه از آنها در عمل مىشود بسيار شايان اهميت است .
در باب قطعيت و فائده رياضيات مىگويد رياضيات چون از اصل مسلم شروع كرده بوسيله قياسهاى ضرورى بسط و توسعه مىيابد علمى است كاملا متيقن مثلا اينكه دو به اضافه دو مساوى است با چهار حكمى است كه كاملا مفهوم و محقق و مسلم و در اين باب و به عقيده بعضى از دانشمندان فقط در اين باب است كه مىتوان از يقين مطلق گفتگو كرد .
ما در باره اين دليل خطاى حس در آينده بحث خواهيم كرد .
ممكنست براى خواننده محترم ابتدا تعجب آور باشد اگر بشنود علوم طبيعى امروز با همه پيشرفتها و توسعه فوق العاده و با آن همه اكتشافات و صنايع عظيم و آن همه اختراعات بر پايه آن اكتشافات ارزش قطعى و يقينى خود را از دست داده است و تنها داراى ارزش عملى است .
ولى با بيانى كه در بالا شد مبنى بر اينكه قوانين علمى طبيعى معمولا گواهى بر صحت خود ندارند غير از نتيجه عملى دادن و نتيجه دادن هم دليل بر صحت و مطابقت با واقع نمىشود و با مطالعه آراء و عقايد دانشمندان كه مختصرى از آن را در ضمن بيان سير عقايد و آراء نقل خواهيم كرد اين تعجب رفع خواهد شد .
در علوم طبيعى جديد فرضيه جاويدانى وجود ندارد هر فرضيه بطور موقت در عرصه علم ظاهر مىشود و صورت قانون علمى به خود مىگيرد و پس از مدتى جاى خود را به فريضه ديگر مىدهد علم امروز در مسائل طبيعيات يك

144