اين نوع از دوام بود كه خاصيت حقايق است و مربوط بمطلب ما است و اين است مقصود دانشمندان قديم كه مىگفتند حقائق دائمى هستند .
على هذا يك مفهوم ذهنى يا اصلا حقيقت نيست و دروغ و غلط است و اگر حقيقى بود و از يك واقع و نفس الامر حكايت كرد هميشه با واقع و نفس الامر خود مطابقت دارد .
از بيان چند نكته در اينجا ناگزيريم الف بيان گذشته مربوط به علوم حقيقى بود در اعتباريات و مسائل مربوط به علوم اعتبارى جارى نيست مثلا در مسائل اخلاقى و قوانين اجتماعى كه مصداق عينى و خارجى ندارند و تابع اعتبار قانونگزاران و غيرهم است ممكنست براى يك مدت محدود يك چيز حقيقت اخلاقى يا اجتماعى شناخته شود و با تغيير شرايط محيط آن حقيقت از بين برود البته واضح است از لحاظ فلسفى اين امور را اساسا نمىتوان حقائق شناخت .
از اينجا بىپايگى يك رشته استدلالات دانشمندان مادى كه موقت بودن مسائل اخلاقى را دليل بر موقت بودن حقائق آورده‌اند روشن مىشود .
ب بحث دوام و توقيت حقايق مربوط به حقايق يقينى است نه حقايق احتمالى چنان كه خواهد آمد دانشمندان تجربه را محصل يقين نمىدانند و قوانين تجربى را حقايق احتمالى و گاهى يقينى نسبى مىخوانند .
البته حقيقت احتمالى ميتواند موقت باشد مانعى ندارد اگر يك فرضيه و تئورى با چندين تجربه تطبيق شد ما دامى كه خلافش مسلم نگشته آن را يك قانون علمى فرض و تلقى كنيم و البته هر وقت فرضيه ديگرى پديد آمد كه با تجربيات بيشترى تطبيق شد آن را حقيقت علمى تلقى خواهيم كرد و به همين ترتيب . . . هر چند از لحاظ فلسفى امور احتمالى را نيز حقايق نمىتوان خواند و ما فقط به پيروى از اصطلاح دانشمندان جديد اين تعبيرات را مىكنيم .
ج دانشمندانى كه حقيقت را به معناى ديگرى غير از معناى معروف تفسير كرده‌اند كه قبلا اشاره شد مىتوانند حقيقت را موقت بدانند مثلا حقيقت به تفسيرى كه اگوست كنت نموده است آنچه همه اذهان در يك زمان بر آن توافق دارند ميتواند موقت باشد زيرا مانعى ندارد در هر زمانى همه اذهان بر يك فكر نظرى خاص توافق داشته باشند .
فيليسين شاله كه تفسير اگوست كنت را پسنديده پس از عبارتى كه سابقا در تفسير حقيقت از وى نقل كرديم اينطور بگفته خود ادامه مىدهد البته اين توافق و بالنتيجه حقيقت به اين ترتيب موقت است زيرا همانطور كه گفته شد حقيقت محصول علوم است و علوم دائما در ترقى و سير تكاملى

139