سلسله حقايق مسلمه بر ما مسلم است اين مطلب نيز مسلم است كه بشر گاهى در كوششهاى علمى و استدلالى خود خطا مىكند و بغلط مىافتد پس بايد ديد وسيله اى براى تشخيص صحيح از سقيم و حقيقت از خطا هست يا نه و آن وسيله چيست .
مقياس و معيار تشخيص حقيقت از خطا منطق ناميده مىشود معروفترين و شايد قديمىترين اسلوبهاى منطقى همان است كه ارسطو موفق بجمع و تدوين آنها شده در تحول جديد اروپا منطق ارسطو مورد اعتراض و انتقاد دانشمندان قرار گرفته و بعضى از دانشمندان مانند دكارت و هگل [1] مدعى منطق جديدى هستند در اين سلسله مقالات يك مقاله مستقل به اين مطلب اختصاص داده شده در ضمن آن مقاله از اسلوبهاى منطقى جديد و بالخصوص از اسلوب منطق ديالكتيك بحث و انتقاد كافى خواهد شد على هذا فعلا از ورود در اين مبحث طولانى خوددارى مىكنيم آيا ممكنست يك چيز هم حقيقت بوده باشد و هم خطا معمولا هر يك از حقيقت و خطا يا صحيح و غلط يا صدق و كذب را در مقابل يكديگر قرار ميدهند و مىگويند يك فكر اگر حقيقت و صحيح و صادق بود پس ممكن نيست خطا و غلط و كذب باشد و بالعكس اگر خطا بود ممكن نيست حقيقت بوده باشد مثلا اين فكر زمين بدور خورشيد مىچرخد يا راست است يا دروغ شق ثالث ندارد راجع بهر مطلب ديگر نيز در نظر بگيريم خواه مربوط به مسائل روزمره باشد من امروز با فلان رفيق ملاقات كردم و خواه مربوط به حقايق تاريخى ارسطو شاگرد افلاطون بوده است و خواه مربوط به حقايق كلى علمى رياضى مثل پنج ضرب در پنج مساوى است با بيست و پنج يا حقايق كلى طبيعى مثل آنكه اجسام در اثر حرارت منبسط مىشوند يا حقايق فلسفى مثل آنكه دور و تسلسل باطل است همينطور است .
ولى اخيرا ميان دانشمندان جديد اين جمله شايع است كه حقايق علمى در عين اينكه حقيقت مىباشند ممكن است خطا نيز بوده باشند و اين مطلب به دانشمندان ماترياليسم ديالكتيك كه طبق يكى از اصول منطق ديالكتيك اصل وحدت ضدين جميع اضداد و نقائض را با يكديگر آشتى داده‌اند و همه را با هم قابل اجتماع مىدانند فرصتى داده است كه بگويند حقيقت و خطا يا صحيح و غلط و يا صدق و كذب چندان اختلافى با يكديگر ندارند ممكنست يك چيز هم حقيقت و هم خطا و هم صحيح و هم غلط و بالاخره

[1] Hegel

136