بود ، و كسى كه از آن تجاوز كند طواف نكرده است و حد پيشتر و امروز يكى است و آن مقدار ميانه مقام و ميان خانه است از جميع أطراف خانه پس كسى كه طواف كند و از أطراف خانه دور شود زيادة از اين مقدار طواف خانه نكرده خواهد بود بلكه طواف مسجد كرده است زيرا كه از حد بيرون رفته است و أو را طواف نيست .
پس ظاهر شد از اين حديث كه چون در زمان حضرت إبراهيم عليه السلام مقام متصل به خانه بود و جاى آن را گذاشته‌اند و اينجا كه اليوم مقام را گذاشته‌اند علامتي بود كه حدّ مطاف بود و مردمان بر دور خانه و مقام هر دو طواف مىكردند چنان كه دور حجر إسماعيل نيز مىكشتند و در زمان جاهليت مقام را برداشتند از جاى آن كه متصل بود به خانه و در اينجا گذاشتند كه حد محل طواف بود و چون فتح مكة معظمه واقع شد و آن حضرت صلى الله عليه و آله بدعتهاى جاهليت را بر طرف كردند مثل سيصد و شصت بت كه بر دور كعبه و بعضي بالاى كعبه مانند هبل نصب كرده بودند آنها را زايل گردانيدند مقام را نيز بأمر الهى در جائى گذاشتند كه در زمان حضرت إبراهيم مىبود و چون بموجب حديث متواتر نزد عامه و خاصه موافق ظاهر آية كريمه همگى مگر نادرى بكفر اصلى خود برگشتند چون عمر در زمان پادشاهى غصبى به حج آمد پرسيد كه كسى هست كه بداند كه اين مقام در زمان جاهليت در كجا بود يكى از منافقان گفت من اندازه را برداشته‌ام رفت و اندازه را آورد و عمر به جايى كه مطاف بود مقام را در آنجا گذاشت پس حد مطاف جاى مقام است و از چهار طرف به آن نسبت است مثلا اگر از مقام تا بيت بيست ذرع باشد از جميع أطراف بيست ذرع را رعايت مىبايد كرد و در طرفي كه حجر إسماعيل واقعست حد مطاف از

15