بدانيد نظر كنيد در عظمت خلق او يا ترا دليلى از دلايل وجود و وحدت و علم و قدرت و اراده خود گردانيده است و امتحان كرده است ترا و در صحيفه كامله و امتهنك است و آن بهتر است و دور نيست كه روات بد شنيده باشند يا از قلم نساخ غلط شده باشد چون قريبند به يك ديگر حسى در مخرج حاوها و امتهان آنست كه چيزى را هميشه كار فرمايند مانند كار افزار و بنا بر امتحان بر سبيل مجاز خواهد بود يعنى گويا ترا باين احوال مختلفه آزمايش مىفرمايد كه ببيند كه تو راضييى يا نه يا به تو خلق را آزمايش مىنمايد و حجت بر ايشان تمام مىكند به آن كه ترا به خدايى بپرستند چون هيچ اختيار ندارى گاهى نورت را زياده مىكند به سبب دورى از آفتاب و گاهى كم مىكند به سبب قرب شمس ، گاهى طالع مىگرداند ترا و گاهى غروب مىفرمايد ، گاهى در مرتبه بدريت منورت دارد ، و گاهى در همان مرتبه نورت را مىبرد و در جميع اين مراتب اطاعت مىكنى پروردگار خود را و به اراده او سرعت مىنمايى يا بمنزله كسى كه اطاعت كند چون راضى هستى به اينها بر تقدير شعور و هم چنين بر تقدير عدم شعور منزه .
خداوندى كه ترا اين حالات مختلفه داده است كه كسى توهم نكند كه ترا اختيارى هست در مخالفت خداوند چه جاى آن كه تو خالق باشى چنانكه عبده كواكب از حماقت قايل به آن شده‌اند و ممكن است كه سبحان الله از روى تعجب باشد به قرينه ما بعد كه چه نيكو تدبير تو كرده است و چه محكم و متقن كرده است يعنى با حكمتها و مصلحتهاى بسيار آفريده است و كرده است آن چه در ملك و پادشاهى خود كرده است و مىكند ، حق سبحانه و تعالى ترا هلال ماهى تازه گردانيد از جهة امورى كه در اين ماه بخصوص در كار است خلايق را و اقل مراتب نذور و عهود و ايمان است كه بر خصوص آن ماه واقع شده باشد از جهة

329