اينست كه چون ظاهر است كه غرض الهى از جميع تكاليف قرب بندگانست بجناب اقدس او و سبب آن كه جمعى كثير هميشه عبادت مىكنند و اصلا ايشان را قرب حاصل نمىشود آنست كه طبيعت بشرى بهانه جوست همين كه شنيدند كه در نماز حضور قلب در كار نيست چون فقها نشمرده‌اند آن را از جمله واجبات بلكه اكثر در تحت مستحبات نيز ذكر نكرده‌اند اين را عذر خود كردند و آيات و احاديث متواتره را هيچ نظر نكردند كه حق سبحانه و تعالى فرموده است كه * ( قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ ) * كه ترجمه اش اينست كه رستگارى يافتند آن مؤمنانى كه در نماز خود خاشعند و خضوع و خشوع بدون حضور قلب محال است و حضرت سيّد المرسلين صلَّى الله عليه و آله فرموده‌اند كه نمازى نيست بىحضور قلب و در احاديث صحيحه و حسنهء كالصحيحه وارد شده است كه از نماز آن مقدار مقبول است كه دل با خدا باشد اگر در ثلث نماز با خداست همان ثلث را حساب مىكنند و اگر عشر عشر و چون اكثر بنى آدم به اشغال دنيوى گرفتارند و بسيار مشكل است كه از اول نماز تا آخر نماز به ياد حق سبحانه و تعالى توانند بود بلكه تجربه كرده‌ايم كه اگر در مقام مراقبه باشند و اين غم داشته باشند شايد در ثلثى از نماز با ياد الهى توانند بود بنا بر اين حضرت سيد المرسلين صلَّى الله عليه و آله دو برابر فرايض نوافل مقرر فرمودند كه در آنجا نيز اگر سعى نمايد ثلثى با ياد خدا باشند كه آن به مقدار دو ثلثى است كه از نماز بىحضور قلب بوده است به تفضل الهى نمازى تمام شود و ليكن اكثر عالميان در فريضه متوجه حق سبحانه و تعالى نمىشوند در نافله چه احتمال دارند كه متوجه شوند بنا بر اين در مرتبه اول مانده‌اند و اصلا غم خود ندارند كه اگر در سابق تقصيرى شده باشد بعد از اين نكنند كه تلافى ما فات بشود و ليكن شايد با خود قرار داده‌اند كه نماز

46