اما اول در معنى عقبه اظهر است و اينها عين مرگست پس عقبات عبارت از عقوبات است و خلافى نيست در آن كه عذاب قبر حق است و ضغطه قبر حق است و سؤال رومان در صحيفه كامله و در حديث مشهور سلمان واقعست كه او سؤال از يك يك از اعمال مىكند و خبر مىدهد كه به سبب اين عملها مستحق اين مقدار از عقوبات الهى هستى و به سبب اين اعمال مستحق اين ثوابها هستى .
و خلافى كه هست در اين است كه آيا عذاب قبر جسمانى است يا روحانى ، و خلافست كه معاد روحانى حق است يا نه ، و معاد روحانى عبارتست از بقاى روح بعد از مفارقت بدن جمعى كثير از متكلمين از معتزله و غير ايشان اعتقاد ايشان آنست كه نفس ناطقه خونست يا بخار لطيف است كه از جگر بدل مىرود كه حيوانات نيز دارند و امثال اين از مزخرفات بسيار گفته‌اند .
و آن چه يقينى است از آيات و اخبار متواتره آنست كه روح بعد از خراب بدن باقى است و آن يا جسمى است لطيف مانند ملائكه و يا روحى است مجرد كه تعلق به بدن دارد و مكانى نيست و اين مذهب محققين است و اين معنى اظهر است از دلايل عقليه و نقليه و نه چنين است كه دلايل اين مذهب افاده يقين كند كه اگر كسى اين اعتقاد نداشته باشد مؤاخذه باشد .
و اظهر آنست كه ضغطه قبر كه خواهد آمد جسمانيست و ما بقى روحانى است به اين معنى كه چون اعمال بد كرده است هر يك به صورتى مصور مىشود از صورتهاى درندگان و گزندگان و در عالم برزخ با او خواهند بود و همچنين صفات رذيله مثل بخل و حسد و كينه و تكبر و عجب و امثال اينها مصور به صورتهاى قبيحه كه اقبح از آن نباشد مىشوند و اگر صفات حسنه و اعمال حسنه داشته باشد آنها مصور به صورتهاى خوب مىشوند .
و در اين خلافست كه عين آن صفات و اعمال به اين صورتها مىشوند يا

168