از همديگر منحصر نيست . به همين جهت است كه حقوق مربوط به همزيستى يك رشته معينى از فقه اسلامى است كه شامل تمام مقرّرات فردى و اجتماعى اسلامى مىباشد نه همهء احكام آن .
2 - فقه اسلامى مجموعه دستوراتى است كه مىتواند افراد انسانى را ، خواه منفردا و خواه در گروه اجتماعى ، براى بهره بردارى از شخصيت انسانى كه تا بارگاه ربوبى كشيده مىشود ، آماده كند .
3 - دستورات فردى مانند نماز و روزه كه نتيجه آنها اجتناب از فحشاء و منكرات است ( از هر نوع كه بوده باشد ) شخص مسلمان را تربيت مىكند و براى پذيرش حقوق ديگران آماده مىسازد .
4 - به اضافه دو مطلب دوم و سوم ، اسلام ، شخصيت انسانى را به طور كلى نقطه تابش شعاع خداوندى معرفى كرده است .
5 - براى قابل درك ساختن مطالب فوق ، ارشاد و تعليم را بر افراد لازم دانسته است ، تا آنجا كه خداوند مىفرمايد :
* ( وَمَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً ) * [1] ( هر كس نفسى را احياء كند گويى تمام مردم را احياء كرده است . ) در روايات معتبره وارد شده است كه تعليم يك انسان هم احياء كردن اوست .
6 - از طرف ديگر ، چون مقرّرات اسلام به عنوان « حدود الله » معرفى شده است و هر كس از آنها تمرّد كند ، تعدّى به « حدود الله » نموده است ، براى اجتناب از مخالف با « حدود الله » و اطاعت آنها ، لازم است كه تعليم و تربيت افراد براى آشنا شدن با آنها ضرورى بوده باشد . لذا به همان اندازه كه يك فرد توانايى تعليم و تربيت را نداشته باشد ، به همان قدر كيفر از او ساقط خواهد گشت .
نتيجه بسيار روشنى كه از اين مطالب به دست مىآيد ، همين است كه به عنوان يك اصل اسلامى متذكر شديم كه : ضرورىترين تكليف رهبر اجتماع اسلامى ، آماده ساختن افراد براى پذيرش وجدانى حقوق اسلامى است . بنا بر اين ، اسلام مىتواند

[1] سوره مائده ، آيه 32

48