بارگاه ربوبى اوست ، نه تنها تلخ نيست بلكه شيرينتر از اين تكاليف براى روح انسانى چيزى وجود ندارد . به همين جهت استعمال مفهوم ضرر كه ناشى از زحمت و مشقت در حدّ مقدور در راه انجام تكليف است بىمورد خواهد بود ، لذا اين كه بعضى از فقها در بحث قاعده « لا ضرر و لا ضرار » مىگويند : اين قاعده ضررهايى را كه ناشى از خود تكليف است بر طرف نمىكند ، يك مسامحه است كه از ديدگاه عرف معمولى انسانها سرچشمه مىگيرد .
مطابق آن قاعده كه مىگويد : تحمل ضرر كوچك براى دفع نمودن ضرر بزرگ اصلا ضرر محسوب نمىگردد و چه ضررى بزرگتر از اين كه اگر انسان در اين زندگانى با بىاعتنايى به تكليف ، مانند چارپايان فقط بخورد و بخوابد و خدمتگزار با وفاى تنازع در بقا بوده باشد ، ابديت را از دست داده و تكامل خود را مبدّل به تنزّل حيوانى نموده باشد ؟ بنا بر اين ، كوشش و تحمل زحمات در راه انجام عبادات ضرر نيست تا ما اين مسأله را مطرح كنيم كه قاعده « لا ضرر » شامل ضررهاى ناشى از خود قوانين هم مىباشد يا نه ؟ و اگر شامل نباشد نتيجه اش اين است كه قاعده مزبور موارد بسيار كمى را منظور نموده و تقريبا بىفايده مىباشد . اما تحمل ضرر در بارهء زندگانى اجتماعى به اين معنا ضررى كه ناشى از قوانين و مقرّراتى است كه براى امكان همزيستى در اجتماع است ، باز با توجه به ضرورت زندگانى دسته جمعى و لزوم محدود ساختن تمايلات انسانها براى اجراى همين زندگانى بدون بذل مساعى جانى و مالى امكان پذير نخواهد بود . اين يك حكم بديهى عقلى است كه بقاى زندگى دسته جمعى مربوط به محدوديت تمايلات است . بنا بر اين ، وضع ماليات مثلا از قبيل زكات را ، نمىتوان يك حكم ضررى تلقى نمود ، بلكه طبيعت و ماهيت زندگانى اجتماعى پرداخت چنين ماليات را الزام مىنمايد . توجه فرماييد به آيهء 195 از سورهء بقره :
* ( وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ الله وَلا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ ) * ( و در راه خدا انفاق كنيد و خودتان را با دست خويشتن به هلاكت نيندازيد . ) پس معلوم مىشود كه با پرداخت نكردن حقوق مالى جامعه است كه انسان ضرر را بر خود وارد مىنمايد . و هم چنين جهاد در راه خدا را نمىتوان حكم ضررى پنداشت

104