اين مباحث با شايسته‌ها و ناشايسته‌ها تعبير مىنماييم به معناى اخلاقى اصطلاحى آنها نيست كه اتصاف به شايستهء نيكو ( بدون الزام ) و اتصاف به ناشايسته ، غير نيكو ( بدون الزام ) باشد ، بلكه شامل مفاهيم و قضاياى جدى مانند وجوب احياى انسانها و ممنوعيت و حرمت قتل انسانها نيز مىباشد . دليل اين كه حقوق ما نمىتوانند تغييرات اساسى در درون انسانها براى حركت در مسير « حيات معقول » ايجاد كنند ، بروز چهره‌هاى درّنده و مخرّب و ضد اصل و قانون در هنگام بروز تحولات و جنگها و حوادث دگرگون كننده مىباشد كه انسان بدون سر افكندگى نمىتواند آنها را تصور كند .
راه اثبات اين كه يك عمل معروف و يا يك عمل منكر است چيست ؟
ما براى اثبات اين معنى دو راه داريم :
راه يكم - طرح صحيح خود متن منابع معروف و منكر در اخلاق عالى و شرع مقدس اسلام است . اين شرع مقدس همان گونه كه همهء اصول عقايد سازندهء شخصيت انسانى را در گذرگاه ابديت براى به ثمر رساندن آن در جاذبه كمال الهى بيان فرموده است مانند :
توحيد و صفات جمال و جلال خداوندى و اتخاذ مسير انبياء عليهم السّلام و معاد و ابديت و امامت ، هم چنين همهء احكام فقهى به معناى عام و اخلاقيات را كه تنظيم كنندهء مصالح وجود آدمى و دور ساختن او از مفاسد است ، تبليغ نموده است . براى كسانى كه متكى بودن عقايد و احكام مزبور و لو بالاجمال اثبات شده است ، لزوم رجوع به همان منابع چه به طور مستقيم مانند عقلاء و صاحب نظران و مجتهدان ، و چه بطور غير مستقيم ( تحصيل علم اجمالا به وسيلهء صاحب نظران ) كاملا بديهى است ، و احتياجى به بحث و اثبات ندارند . البته واضح است كه مجرد علم به حقايق فوق ، خود ضامن به فعليت رسيدن و اجراى آن در رفتار خارجى عالم نيست . و اين كه افراد بسيار بسيار فراوان در هر دورانى در جوامع اسلامى بوده‌اند كه به همهء آن حقايق عالم بوده‌اند ، ولى از نظر تطبيق دانسته‌هاى خود بر آن چه كه در درونشان مىگذشته و بر عمل و رفتار خارجى خود ، در مراحل پايين بوده‌اند .
راه دوم - توضيح و تفسير همان عقايد و احكام است كه به وسيلهء علوم و معارفى كه در هر برهه اى از تاريخ به حدّ لازم و كافى براى مردم آن دوران قابل استفاده مىباشد .

238