پدرى و شروط عاقله ده است اول آنكه پدر يا خويشان پدرى باشند پس بر مادر و خويشان مادرى خونبها دادن واجب نيست دوم آنكه مرد باشند چه بر زنان واجب نيست سيم آنكه بالغ باشند چه بر طفل واجب نيست چهارم آنكه عاقل باشند چه بر ديوانه واجب نيست پنجم آنكه در وقت دادن خونبها مالدار باشند چه اگر مفلس باشند در آن وقت بر ايشان واجب نيست و اگر چه در وقت كشتن مالدار باشند ششم آنكه كشتن را به گواهان عادل به ثبوت رسانيده باشند پس اگر كشنده اقرار كند يا با ولى مقتول صلح نمايد خونبها بر عاقله واجب نيست هفتم آنكه به خطا باشد پس اگر عمدا كشته باشد خونبها بر عاقله نيست هشتم آنكه كشنده آزاد باشد چه اگر بنده باشد عاقله چيزى نمىدهد نهم آنكه كشته شده جهود نباشد چه جهود را عاقله نيست دهم آنكه كشنده آزاد باشد چه بنده را عاقله نيست و آقاى او مخير است در آنكه خونبها دهد يا غلام را به ولى مقتول سپارد و هر گاه اين شروط متحقق شود واجبست بر خويشان قاتل كه خونبهاى مقتول را بدهند و اگر چه ايشان در آنحال از قاتل ميراث نمىبرند و اگر خويشان موجود نباشند عاقله قاتل كسى است كه او را آزاد كرده باشد و اگر او نيز موجود نباشد عاقله او كسى است كه نزد حاكم شرع گفته باشد كه هر جنايتى كه از او سر زند او ضامن باشد و اگر او نيز موجود نباشد عاقله او امام است و در كشتن عمد و شبيه عمد چيزى از خونبها بر عاقله لازم نيست مگر آنكه كشنده مرده يا گريخته باشد چه در اين صورت بعضى از مجتهدين گفته اند كه خونبها را خويشان نزديك او مىدهند هر گاه مالى نداشته باشد و همچنين عاقله را خونبها دادن لازم نيست هر گاه چارواى كسى كسى را بكشد بلكه در اين صورتها از مال قاتل بايد داد و جهودان عاقله ندارند بلكه قاتل خود متعهد خونبهاى كشته شده است خواه به عمد واقع شده باشد و خواه به خطا و اگر جهودان چيزى نداشته باشند امام عاقله ايشان است زيرا كه او جزيه از ايشان مىگيرد پس خونبها را نيز او به حسب راى خود بر عاقله قسمت مىكند و بعضى گفته اند كه مالدار ايشان نيم مثقال طلا ميدهد و فقير ايشان چهار يك مثقال و قول اقرب آنست كه امام آن را به حسب رأى خود به طريق مراتب ميراث بر عاقله ايشان قسمت مىكند پس اگر فرزندان از عهده خونبها بيرون نتوانند آمد يا چيزى نداشته باشند و برادران يا فرزندان ايشان بر آن قادر باشند ايشان مىدهند و همچنين اگر ايشان عاجز آيند اعمام قاتل و اولاد ايشان و اگر

452