و يك مرد ثابت نمىشود و بعضى از مجتهدين گفته اند كه به گواهى يك مرد و دو زن خونبها ثابت مىشود و اين قول ضعيف است و مىبايد كه گواهى دادن گواهان متفق باشد به حسب زمان و مكان و آلت و خالى باشد از احتمال چه اگر مختلف باشد به حسب زمان و مكان و آلت يا آنكه محتمل باشد مثل آنكه گويند ما ديديم كه او را جراحت كرده قصاص ثابت نمىشود سيم قسامه و آنچنان است كه هر گاه بر كسى دعوى كنند كه تو كس ما را كشته و گواه نداشته باشند مىبايد كه خويشان او پنجاه قسم بخورند اگر دعوى قتل عمد نمايند به اجماع مجتهدين و در قتل خطا و شبهه خلاف است اقوى آنست كه در آن نيز پنجاه قسم است و بعضى در قتل خطا بيست و پنج قسم گفته اند و اين قسم خوردن در وقتى است كه توان گفت كه مدعى راست ميگويد مثل آنكه شخصى دعوى نمايد بر سلاح دارى كه سلاحش به خون آلوده باشد كه كس ما را تو كشته يا كشته در خانه او افتاده باشد يا در كوچه كه غير مردم آن كوچه از آنجا تردد نكنند يا در ديهى كه ديگران در آن تردد نكنند يا در ميانه دو ديه كه غير مردم آن دو ديه از آنجا تردد نكنند و كشته در ميانه حقيقى آن دو ديه افتاده باشد چه اگر به يكى از آن دو ديه نزديك باشد به آن نزديك گمان بردن اولى است از دور يا آنكه بر طبق دعوى مدعى يك عادل يا جماعت فساق گواهى دهند به شرط آنكه ظن او شود كه مدعى راست ميگويد و اما اگر كشته در مسجد جامع يا در راهى كه جماعتى در آن تردد كنند يا در صحرا يا در مكانى كه ازدحام خلق باشد يا بر بالاى پلى يا كنار جسرى افتاده باشد قصاص نيست بلكه خونبهاى او را از بيت المال مىدهند و آيا به مظنه صدق مدعى در تفصيل دعوى چون تعيين قاتل و نوع قتل شرط است يا نه مجتهدين را در اين خلاف است و هر گاه مدعى در اين صورت چهل و نه كس خويش داشته باشد هر يك قسمى مىخورند كه فلانى خويش ما را كشته است تا پنجاه قسم تمام شود پس قصاص ثابت مىشود و اگر زياده از پنجاه كس باشد اگر پنجاه كس اقتصار مىكنند كه يكى از ايشان مدعى باشد و ولى مقتول در اين صورت مخير است ميانه تعيين قسم خورندگان و اگر كمتر از پنجاه كس باشند يا بعضى از قسم خوردن امتناع نمايند تتمه مكرر قسم بخورند تا پنجاه قسم تمام شود و اگر خويشان مقتول قسم نخورند يا خويش نداشته باشد مدعى خود پنجاه قسم بخورد و اگر مدعى از قسم خوردن امتناع نمايد مدعى عليه و خويشان او پنجاه قسم مىخورند و دعوى ساقط مىشود و بعضى از مجتهدين برآنند كه اگر مدعى عليه قسم نخورد در اين صورت قصاص ثابت مىشود و بعضى

433