عام و يا از فروع اصول به شمار مىآيند و آن عمومات و اصول در منابع فقهى موجود است و اجتهاد از راه آنها فروع تازه را به اصول پايه بازگشت داده و عام بر مصاديق منطبق مىگردد از اين رو نگارنده بر اين عقيده است كه فقه با چشمه جوشان اجتهادى كه در دل دارد نه تنها پويا و همگام با مظاهر و رويدادهاى زندگى است بلكه پيشرو همه ابعاد آن مىباشد . زيرا رويدادها يا از فروع اصول و يا از مصاديق عمومات است كه در مدينه بر رسول خدا فرود آمد .
در هر حال مشكل فقه ما همان گونه كه قبلا نيز گفتيم اين است كه فقه مدرسه‌ها و فقه موضوعات ذهنى يا موضوعات عتيقى است كه روزگار آن سپرى شده يا اصولا اگر موضوع باقى است ، محتواى آن به كلى تغيير يافته است . و برخى فقيهان بىآن كه در مقام شناخت موضوعات نوين و تبيين چگونگى محتواى موضوعات ديرين بپردازند ، هم چنان به تكرار مكررات بسنده كرده و گام فراتر نمىدهند ! امام ، به اين نكته بسيار لطيف ، چندى قبل از رحلت خويش در پيامى به حوزه‌هاى علمى اشاره فرموده و مىگويد :
« زمان و مكان دو عنصر تعيين كننده در اجتهادند [1] مسأله اى كه در قديم داراى حكمى بوده است به ظاهر همان مسأله در روابط حاكم بر سياست و اجتماع و اقتصاد يك نظام ممكن است حكم جديدى پيدا كند ، بدان معنا كه با شناخت دقيق روابط اقتصادى و اجتماعى و سياسى همان موضوع اول كه از نظر ظاهر با قديم فرقى نكرده است واقعا موضوع جديدى شده است كه قهرا حكم جديدى مىطلبد . » ( 3 / 12 / 1367 ) بنا بر اين اگر ديده مىشود كه تحقق انقلاب اسلامى در ايران و پيدايش زمينه‌هاى اجراى احكام و قوانين اسلامى ، خلأ عظيمى در ناحيه شناخت نظريه‌هاى اسلام در رابطه با مسائل قضائى ، حقوقى ، حقوق بين الملل ، مسائل اقتصادى و . . پديدار گشت ، يكى از عوامل آن را بايد در اين ناحيه جست كه برخى از فقيهان به جاى ابداع و كشف موضوعات

[1] مقصود از اين كه زمان و مكان در اجتهاد نقش دارند اين است كه هر زمان و مكانى داراى خصوصيات و ويژگيهايى است كه با آن ويژگيها موضوع تغيير كرده و در نتيجه حكم پيشين نيز تغيير مىكند چنانچه مسافرت بر بينش فقيهان و مجتهدان تأثير بسزايى دارد و بسيار ديده شده كه مجتهدانى از شيعه بوده‌اند كه در نتيجه مسافرت بينش آنها در مقام استنباط احكام نيز تغيير كرده و نيز مجتهدانى از جامعه اهل سنت بوده‌اند كه در نتيجه سفر بينش آنها در بيان احكام و استنباط تغيير كرده و از آن جمله محمد بن ادريس پيشواى مذهب شافعى است ، زيرا در نتيجه مسافرت از بغداد به مصر 90 نظريه و فتواى او در بيان احكام تغيير كرد كه نتيجه آن به وجود آمدن مذهب جديد او بود .

480