عقلى و نقلى ندارد ، مانند حسن عدل ، زشتى ظلم ، نيكويى سپاس از منعم ، بدى ناسپاسى از او . .
پس از شيخ طوسى ، مجتهد جوان و با نبوغ ، ابن ادريس ( م 598 ه . ق ) براى دستيابى به احكام - در مواردى كه نص و اجماع نباشد - عقل را به عنوان يك منبع شناخت مطرح كرده است .
او در كتاب گرانمايه خود « سرائر » به اين مطلب تصريح كرده مىنويسد :
هر گاه در مسأله اى از مسائل شرعى ، دليلى از كتاب و سنت و اجماع به دست نيامد ، محققان در بيان و شناخت حكم آن ، به دليل عقل تمسك مىجستند . [1] پس از ابن ادريس ، محقق حلى ( م 767 ه . ق ) صاحب شرايع الاسلام ، به گونه صريحى عقل را به عنوان منبع استنباط ياد كرده و در كتاب ارزشمندش « معتبر » مىنويسد : « مستند الاحكام الكتاب ، السنة ، الاجماع ، العقل » .
و نيز در كتاب مذكور ادله احكام را به دو بخش تقسيم نموده و مىگويد : « دليل خطاب . . و ما ينفرد العقل بالدلالة عليه » . [2] بر اساس اين تقسيم بعضى از مسائل شرعى و موضوعات حوادث واقعه ، نياز به خطاب شرعى دارد و بعضى ديگر نياز ندارد ، بلكه عقل به تنهايى در اثبات حكم آنها كفايت مىكند .
پس از محقق حلى ، شهيد اول ، جمال الدين محمد بن مكى عاملى ( م 786 ) ادله احكام را مانند محقق به دو بخش تقسيم نموده است . و بعد از او انديشمندان و فقها يكى پس از ديگرى عقل را به عنوان يك منبع استنباط حكم شرعى پذيرفته‌اند .
در هر حال شيخ مفيد اجتهاد از راه رأى و منابع ظنى از قبيل قياس تشبيه و تمثيل و حتى قياس منصوص العله ، استحسان ، مصالح مرسله ، قاعده استصلاح ، مذهب صحابى ، شريعت سلف ، عرف و امثال اينها را در مقام استنباط معتبر نمىدانست و نظر او در بارهء منابع استنباطى با ديگر مجتهدان فرق و تفاوتى نداشت .

[1] سرائر ، ابن ادريس ، ج 1 ، ص 4 .
[2] معتبر ، علامه حلى ، ص 7 .

386