پس از پايان گرفتن مأموريت عالمان ، بخارى رو به آنها كرد و از اولين حديث تا آخرين حديث را با سندهاى اصلى و صحيح قرائت كرد و گفت كه اين احاديث داراى سندهايى است كه من خواندم نه آن گونه كه شما باز گفتيد . در اين مقطع بود كه بر همگان ويژگى و فوق العادگى او در علم حديث ظاهر گشت .
اجتهاد محمد بن اسماعيل بخارى در اين كه محمد بن اسماعيل بخارى مجتهد بوده و از راه اجتهاد به اصطلاح اهل سنت براى حوادث واقعه حكمى را بيان نموده است يا خير ؟ دو بينش مختلف وجود دارد :
الف : بينشى كه معتقد است او مجتهد نبوده و هيچ حكمى را براى موضوعى از راه اجتهاد بيان نكرده است .
و مىگويند آن چه از گفته‌هاى او به دست مىآيد اين است كه متن حديث را نقل مىنمايد و مطابق منطوق آن اظهار نظر مىكند ، بىآن كه اجتهاد شخصى داشته باشد ، چنانچه خود بخارى اظهار مىكند . در كتاب حياة بخارى تأليف قاسمى ( ص 16 ) از قول بخارى آمده است : « من چيزى از احتياجات بشر را سراغ ندارم كه در كتاب خدا و سنت رسول حكم نداشته باشد . وقتى از او سؤال مىشود آيا همه مردم قرآن را مىفهمند ؟ جواب مىدهد بلى . » و نيز مؤلف الادب المفرد مىگويد : از او اجتهادى ديده نشده است .
ب : بينشى كه معتقد است بخارى مجتهد بوده و از راه اجتهاد ( به اصطلاح نزد عامه ) احكامى را بيان نموده است و حتى مىگويند او مجتهد مطلق بوده ، يعنى هيچ گونه وابستگى به يكى از مذاهب چهار گانه نداشته است . برخى در بارهء او غلو نموده و او را فقيه عصر معرفى كرده‌اند . و براى اثبات اين موضوع فتاوائى را از او نقل نموده‌اند كه بجاست به عنوان نمونه قسمتى از آنها را در اينجا ياد آور شويم :
1 - جواز خدمت زنان از مردان ، اگر چه نو عروس باشند .
2 - عدم وجوب ستر زنان از غلامان ، اگر چه از ديگرى باشند .
3 - پاك شدن محل منى بعد ازاله آن ، اگر چه با شستن نباشد .
4 - واجب نشدن غسل در جماع و همبستر شدن با زن ، مادامى كه منى نيامده باشد .
5 - استحباب غسل در جماع ، اگر چه منى از او انزال نشده باشد .

74