ناهمگونى ابحاث فقه و مشكلات نوين در صدر اسلام ، اين كار تخصصى در ابعاد بيشترى صورت گرفت - البته همپاى نيازها و امكانات علمى آن روزگار - و همين امر رشد و شكوفايى فرهنگ و تمدن اسلامى را در پى داشت .
ولى با گذشت زمان و نيز گسترش محدوده هر يك از رشته‌هاى علمى شريعت ، به مرور دايره تفقه ، به شناخت احكام فرعى عبادى ، معاملات ، عقود و ايقاعات محدود گرديد .
و حتى در آن ميان تنها به برخى فصول و ابواب مانند باب طهارت و صلاة بيشتر پرداخته شد ! و چه بسا فقيهانى باب طهارت را به تدريس نشسته‌اند و در يك دوره طولانى هنوز باب صلات را به پايان نرسانده ، زندگى را به درود گفته‌اند ! و اين امر نوعى عدم هماهنگى و ناهمگونى ميان ابحاث و ابواب فقهى و نيز علم فقه - به معناى اصطلاحى - با ساير ابعاد تفقه دينى به وجود آورده است و اين ناهمگونى همواره مشكلات بزرگ دينى ، سياسى ، اجتماعى ، اقتصادى ، حقوقى و . . را به دنبال داشته است .
و امروز احساس مىشود كه فقه - به معناى اصطلاحى آن - نيازمند يك بازنگرى علمى و حساب شده و كلاسيك و قانونمند مىباشد تا قلمرو واقعى آن شناخته گردد . و اين نكته اى است كه امام طاب ثراه همواره بدان تصريح داشته است . ايشان در اين زمينه اظهار مىدارد :
« در قديم حوزه‌ها محصور شده بود در چهار ديوارى كه كسى نمىتوانست از آن بيرون بيايد . تبليغات سوء به صورتى بود كه اگر طلبه اى مىخواست حرفش را بزند و در فكر تشكيلات باشد ، مورد طعن قرار مىگرفت . هميشه صحبت » نظم در بىنظمى است ! « مورد تأييد بود ، همه بايد متأسف باشيم كه اين انقلاب دير پيروز شد . اگر اين انقلاب سى سال پيش پيروز مىشد ، وضع حوزه‌ها غير از اين بود . البته روحانيت خوب عمل كرد و فقه اسلام را كه فقه جعفرى است با مجاهدتهاى زياد زنده نگاه داشت ، ولى بالاخره محصور شده بودند در همان جهت فقهى ولى همان را خوب عمل كردند . اشكال به ما اين بود كه به غير از مسائل عبادى فقه هيچ كارى نمىكرديم ، حوزه‌ها در زمينه‌هاى ديگر حركتى نداشتند . . » . ( پيام امام 2 / 6 / 62 ) به هر حال گذشته از اين نكته كه فقه بايد به لحاظ موضوع گسترش پيدا كند و فرآيند

476