علوم عقليه دارد و حاشيه به غير آن ، بر اين اساس است كه فلاسفه نمىخواستند اضافات خود را حاشيه بنامند ، زيرا از آن معناى حشو و زائده فهميده مىشد .
5 - علم ، همواره در قوس صعود است و نويسندگان پيوسته مىتوانند با ابتكارات جديد و افكار تازهء خود آراء و نظرات نوينى ارائه داده و آن را در ضمن كتابهاى خود ابراز كنند . تا زمانى كه چنين شيوه اى جريان داشته باشد ، هيچ گاه كسى به فكر حاشيه نويسى بر كتابهاى ديگران نخواهد بود ، ولى گاهى بر اثر شرايط خاصّ زمان ، وقفه و ركودى در پيشرفت علم حاصل مىشود و اينجاست كه مجال براى حاشيه نويسى پديد مىآيد . اين زمان نوعا خيلى متأخر از زمان كتابت متن علم است ، و اين كه گفته‌اند هر وقت كتابى نوشته شود حاشيه نيز وجود پيدا مىكند ، نظر به لازمهء عقلى آن است نه لازمهء وجودى آن ، زيرا چه بسا كتابهايى نوشته شده كه تا سالها بعد حاشيه اى بر آن مشاهده نشده است ، مثلا كتاب نهايهء شيخ طوسى را سالها بعد ، محقق حلَّى حاشيه زد و آن را « نكت النهاية » ناميد . و بر « قواعد » و « مختلف » علامه پس از چندين سال آية الله وحيد بهبهانى و آية الله مير محمد باقر حسينى و غير از اينها از فقهاء ديگر حاشيه نوشتند .
در طليعهء اين دوره شيخ انصارى بود كه رسالهء مستقلى ننوشت و هر چه مقلدين به او فشار مىآوردند كه رساله اى تنظيم كند نمىپذيرفت . شيخ تنها به حاشيه نويسى بر سه رسالهء پيش از خود اكتفا كرد كه عبارت بود از : رسالهء بغية الطالب شيخ جعفر كاشف الغطاء [1] ، رسالهء نجاة العباد صاحب جواهر ( كه اين دو به زبان عربى نوشته شده ) و رسالهء نخبهء كلباسى اصفهانى ( كه متن و حاشيه هر دو به زبان فارسى بود ) . تنها رسالهء عمليه اى كه از شيخ منتشر شده رسالهء عمليهء بسيار مختصرى در خصوص باب عبادات مىباشد كه به سال 1269 نگاشته شده است . ولى اين رساله به سبك رساله‌هاى متداول و معمولى نبوده ، زيرا در آن به بيان احكام ضرورى باب عبادات اكتفا شده است .
نظرى به رساله‌هاى شيخ اعظم شيخ رساله اى دارد كه با عنوان « كتاب مسأله » مشهور است ، اين كتاب را خود شيخ ننوشته ، بلكه گرد آورى مسائل و استفتاءات مختلفى است كه از داخل و خارج ، از محضر

[1] - بغية الطالب را ابتدا مرحوم شيخ على كاشف الغطاء ، فرزند مؤلف حاشيه زده بود ، و سپس مرحوم شيخ بر حاشيهء استادش شيخ على حاشيه نوشت .

247