رساله مرحوم آية الله شيخ محمد بن على كاشف الغطاء در باب طهارت و نماز .
وى رسالهء ديگرى در باب دماء ثلاثه و احكام جنائز و رساله اى در باب روزه و نيز رساله اى در مناسك حج دارد كه به تاريخ 1266 نوشته شده است . [1] رساله منتخب الرسائل العملية نوشته آية الله سيد اسد الله شفتى ( م 1290 ه . ق ) رساله النبذة من الاحكام الشرعية للمولى على تهرانى ( م 1296 ه . ق ) رساله مصباح الهداية آية الله محمد طاهر دزفولى ( م 1315 ه . ق ) دورهء پنجم اين دوره از زمان شيخ مرتضى انصارى ( 1214 - 1281 ه . ق ) شروع مىشود و تا زمان ميرزا محمد تقى شيرازى و سيد محمد كاظم يزدى ( قدس سرّهما ) ، يعنى حدود 40 سال ادامه مىيابد . در اين مرحله مسائل فقهى و احكام دينى در ضمن پرسش و پاسخ و حاشيه نويسى ، بر رساله‌هاى پيشين انجام گرفته است .
در اينجا لازم است قبل از ورود به اصل مطلب ، چند مسأله را به طور فشرده در بارهء حاشيه و حاشيه نويسى بازگو كنيم :
1 - حاشيه در لغت به معناى لايهء قبا و امثال آن است ، يعنى چيزى كه ميان آستر و پارچه رويين به كار مىرود . حاشيه در عرف عام به معناى زيادى ، و در عرف خاص به معناى طرف است .
2 - حاشيه به مطالبى مىگويند كه در اطراف كتاب نوشته شود ، خواه به عنوان شرح و توضيح متن باشد و خواه به عنوان تكميل يا استدلال بر صحت مطالب كتاب .
3 - مراد از حاشيه بر رساله‌هاى عمليه اين است كه محشى حكمى خلاف استنباط نويسندهء كتاب را در حاشيه آن قرار دهد و با علامتى مخصوص ، مشخص كند . پس از انضمام حواشى به متن ، كتاب مجموعا به صورت تأليفى جديد در خواهد آمد كه محشى ، مؤلف آن است ، زيرا برخى از مطالب آن را ابداع و ابتكار و بعضى را به امضاء خود رسانيده و تصويب كرده است .
4 - در واقع تفاوتى ميان تعليقه و حاشيه نيست ، و اين كه گفته شده تعليقه اختصاص به

[1] - الذريعه ج 22 ، ص 272

246