إسم الكتاب : ادوار فقه و كيفيت بيان آن ( فارسي ) ( عدد الصفحات : 505)

و بر همين اساس شيخ طوسى كتاب نهايه را آن طور كه معمول و متعارف آن زمان بود و مورد پسند مىافتاد به رشتهء تحرير درآورد ، و همهء رواياتى را كه فقهاى پيش از او در كتابهايشان آورده بودند در آن ذكر نمود ، و تنها فرقى كه كتاب شيخ با ساير كتابهاى آن زمان دارد اين است كه او ترتيب مرسوم را دگرگون ساخته و نهايه را بر اساس ترتيب فعلى ابواب فقه نگاشته است ، و همهء مسائل هماهنگ و يكسان را در يك جا مورد بحث قرار داده است . با همهء اين اوصاف ، تمام مسائل كتاب را با همان الفاظ و عباراتى كه از رسول خدا ( ص ) و امامان ( ع ) وارد شده است ذكر كرده تا موجب تعجب و شگفتى مردمى كه بدان شيوه عادت كرده بودند نشود .
رساله‌هاى دورهء دوم در اين دوره هر گز رسالهء عمليه اى مانند رساله‌هاى اين زمان مطرح نبوده است . كتاب « شرايع » عالم بزرگ على بن بابويه قمى ( م 328 ه . ق ) كه آن را به نام ( الرسالة إلى ابنه ) ناميد و در تعبيرات فرزندش شيخ صدوق هم به عنوان رساله آمده است و خود نيز دستور العملى براى مكلفين بوده ، ليكن به شيوهء رساله‌هاى فعلى تحرير نيافته ، بلكه تفاوتهاى عمده اى با آن چه در اين زمان به رساله شهرت دارد داشته است ، كه از جمله مىتوان به اختلافات ذيل اشاره كرد :
1 - در رساله‌هاى عمليه كنونى آراء و نظريات مجتهد با عبارات خودش بيان مىشود ، نه به صورت نقل روايات و اخبار ، اما در رسالهء والد صدوق احكام از طريق روايات بيان شده است ، گر چه اسناد آن مدّ نظر قرار نگرفته است .
2 - نوع مسائل و احكامى كه در رساله اين زمان بيان مىشود ، اجتهادى و از باب ارجاع فروع به اصول و تطبيق قواعد كلى بر مصاديق است ، اما در شرايع على بن بابويه چنين چيزى نيست ، بلكه در آن اصول احكام بيان شده است .
3 - در رسالهء والد صدوق به بيان احكام و مسائل ضرورى اكتفا شده ، ولى در رساله‌هاى فعلى اين چنين نيست .
كتاب ديگرى كه در اين دوره به رساله شهرت يافته و با رساله‌هاى عمليهء اين زمان تفاوت دارد ، رسالهء « جمل العلم و العمل » مرحوم سيد مرتضى است كه تنها بيانگر احكام ضرورى اسلام مىباشد . و ديگر رسالهء « مقنع » شيخ صدوق است كه آن نيز فقط در بر

228