در زمان غيبت كبرى وظيفهء بيان مسائل فقهى و نقل سنت در زمان غيبت به عهدهء فقهاى جامع الشرائط بود كه تا زمان شيخ الطائفه ، مانند عصر ائمه ( ع ) و زمان غيبت صغرى به صورت باز گو كردن روايات اين كار انجام مىپذيرفت ، اما از آن زمان شيوهء بيان فقه دگرگون شد ، و ديگر تنها در محدودهء نقل روايات محصور نماند ، بلكه احكام دينى به صورتى علمى و تخصصى در ضمن كتب فقهى فراهم آمد .
انگيزه اى كه موجب مىشد تا در اين دوره ، فقه به صورت نقل سنت و روايات معصومين ( ع ) بيان گردد ، اين بود كه مسلمانها ساليان دراز با اين سبك انس داشتند و به آن خو گرفته بودند ، و هر گز براى نظريهء كسى كه در مقام بيان احكام شرعى ابراز مىشد اعتبارى قائل نبودند ، و اگر فقهاى اين دوره جواب مسائل شرعى مردم را مانند زمان ما بيان مىكردند هر گز از سوى مردم پذيرفته نمىشد ، بلكه تنها در صورتى نزد آنان مقبول مىافتاد ، كه پاسخ آن در ضمن روايت و با تمام خصوصيات لفظى آن داده شود .
اين شيوه ، هم در مواردى كه سؤالى فقهى پيش مىآمد جريان داشت ، و هم در زمينه اى كه فقيهى ابتداء مىخواست حكمى شرعى را بيان كند . اين روش تا زمان شيخ طوسى ادامه داشت ، بلكه در اوايل روزگار او نيز فقه به همين گونه بيان مىشد ، و به همين جهت مرحوم شيخ كتاب نهايهء خود را كه نخستين كتاب فتوايى او بود به صورت نقل روايات تنظيم نمود تا مردم آن را به پذيرند ، آنگاه به تدريج با رهنمودهاى شيخ كه از بزرگترين شخصيتهاى آن زمان بود اين طرز تفكر دگرگون شد و مردم آمادگى يافتند تا احكام دين را به صورت ديگرى پذيرا شوند .
شيخ در مقدمهء كتاب مبسوط - كه به صورت علمى نوشته شده و با خصوصيت دورهء دوم سازگار نيست - به اين نكته اشاره مىكند كه مردم مسائل فقهى را تنها در ضمن روايات مىپذيرند و مىگويد : « خيلى مايل بودم براى مردم كتابى را مشتمل بر همه مسائل فقهى و احكام دين تنظيم كنم ، ولى هيچ ميل و رغبتى نسبت به اين امر در ميان آنان احساس نكردم ، چه نظر ايشان اين بود كه احكام و مسائل فقه را بايد تنها از راه نقل عبارات و الفاظ صريح و گوياى اخبار به دست آورد ، و در اين انديشه به قدرى زياده روى كرده بودند كه اگر بدون تغيير در معنى و مفهوم روايت ، لفظى از آن دگرگون مىشد در شگفتى فرو مىرفتند ، از اين رو نخست دست به كار چنين عمل نشدم . »

227