1294 ه - 1878 م و استيلاى كشورهاى اروپايى و غربى بر كشورهاى اسلامى و تجزيه آنها به دولتهاى كوچك ، به تدريج آن نام تشريفاتى هم كنار گذاشته شد و در سال 1326 ه 1910 برخى تلاش كردند تا خلافت ديرين را باز گردانند تا شايد آن نام دوباره مطرح گردد ، ولى بسيار دير شده بود و اين داورى خيالى نفعى نبخشيد .
قيام مصلحان و انديشمندان عليه ركود در قرن سيزدهم جنبشهاى اسلامى و انديشمندان و فرزانگان جامعه اهل سنت چونان شيخ محمد عبده عليه ركود حاكم بر انديشه فقهى جامعهء خويش قيام كردند و مسأله يگانه شدن مذاهب را مطرح ساختند و مراجعه به منابع اصلى اجتهادى اسلام را توصيه كردند و عالمان را از تقليد كوركورانه پيشوايان چهار گانه خويش برحذر داشتند و آنان را به اجتهاد از راه شناخت متكامل ابحاث فقهى و استنباط مداوم حقايق دينى بر حسب تكامل انديشه‌ها و موازين جديد زندگى و تحول نهادها بر پايه مصادر و منابع شرعى فرا خواندند . و به مردم فهماندند كه اگر فقه پويا شود و انديشمندان پايه‌هاى شرعى را اساس بينش نوين اجتهاد خود قرار دهند و همراه با زمان بينديشند ، هيچ كمبود و نارسايى در فقه اسلام احساس نخواهد شد . و همهء كاستيها كمال خواهد يافت .
همين حركت فكرى و جنبش فرهنگى سبب شد كه گروهى از دانشمندان ، فقه اسلامى را بر اساس نصوص و مدارك اصلى بر پايهء نيازهاى تمدن امروزى مورد بررسى قرار دهند و تلاش و كوشش خود را در راه نصوص اوليه شريعت و استدلال بدانها براى استنباط حكم شرعى مبذول دارند . و نص را به منزلهء قاعدهء كلى گرفته و به استخراج نتايج و فروع تازه بپردازند . و هر گز با وجود نص چه خاص و چه عام از پيش خود قاعده سازى نكنند و سخت از جعل قواعد بىپايه پرهيز نمايند . و اجتهاد خود را بر استقراء و كاوشهاى دقيق ، همراه با احتياط و دور انديشى مبتنى سازند .

113