5 - اسقاط « حىّ على خير العمل » از اذان و اقامه دانشمند نامبرده شده در تعليل اين قسمت از « تاويل سلف » چنين افاده كرده :
« و اين اسقاط و حذف بدان وجه اتفاق افتاده كه ايشان براى ترغيب و تشويق عامهء مردم بجهاد مىگفتند مراد از « خير العمل » جهاد در راه خدا مىباشد و بس . پس اگر روزى چند بار در نماز بانگ برداشته شود كه « خير العمل » نماز است با آن نظر منافات بهم مىرسد بلكه چنان مىپنداشتند كه اگر اين جمله در اذان و اقامه بر جاى ماند مردم از جهاد سست شوند و پاى پس كشند چه هر گاه بدانند كه نماز بهترين عمل مىباشد بىگمان با آسودگى و سلامت كه در آن هست بر ثواب آن اقتصار مىكنند و از خطر جهاد كه در عين حال نسبت به نماز اجرش كمتر مىباشد خويشتن را بر كنار مىدارند و عمر كه در آن هنگام ولىّ امر بود همّت بر آن مىداشت كه سر تا سر كشورهاى جهان را زير سلطه و فرمان در آورد . اين منظور جز با تشويق سپاه به اقدام در مهالك و ورود در مخاطرات جهاد ، بحصول نمىپيوست و بهترين وسيله براى عملى شدن اين اقدام توليد ايمان به عظمت شأن جهاد و ترجيح آن بر همهء اعمال و خلاصه اعتقاد به « خير العمل » بودن آن به نظر مىآمد .
« از اين رو براى نيل به اين مصلحت كه به عقيدهء او بر تعبد به سنت مقدم مىنمود ! اسقاط اين جمله در نظرش ترجيح يافت به طورى كه بر فراز منبر ، بنقل قوشچى ، كه از ائمهء متكلمان اشعرى مذهب است ، تصريح كرد كه سه چيز در عهد پيغمبر ( ص ) بود و او آنها را نهى و حرام كرده و گفته است : مرتكب را عقاب مىكند : متعهء حج و متعهء نساء و حىّ على خير العمل .
« جز اهل بيت و پيروان ايشان باقى اهل اسلام پس از زمان عمر از وى پيروى كردند ليكن عترت طاهره و اقتداء كنندگان به ايشان نه تنها آن را اسقاط نكردند بلكه

465