تحويل قبله بيشتر ارباب سير بر آنند كه پيغمبر ( ص ) تمام مدت اقامت در مكه و يك سال و اندى پس از هجرت به مدينه نماز را بسوى بيت المقدس مىگزارده است از برخى هم نقل شده كه در مكه نماز بسوى كعبه خوانده مىشده است .
عبارت دشتكى در اين مقام ، اين است : « اختلاف است در اين كه پيغمبر ( ص ) در مكه به كدام جهت نماز مىگزارده از ابن عباس و جماعتى ديگر روايت شده كه به جانب بيت المقدس بوده ولى كعبه بر يك طرف وى بوده ، نه بر قفا ، و بعضى گفته‌اند :
قبله در مكه كعبه بوده است و در مدينه به لحاظ تأليف قلوب موقتا تغيير يافته است » .
ابو الفتوح رازى گفته است : « . . مجاهد و ضحّاك و عطاء و سفيان گفتند :
سبب نزول آيه ( مرادش آيهء * ( لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ ) * مىباشد ) آن بود كه مردى بيامد و رسول عليه السلام را گفت : يا رسول الله ما البرّ ؟
برّ چه باشد ؟ خداى تعالى اين آيه فرستاد و اين آنگه بود كه قبله هنوز قرار نگرفته بود و مردم هر كجا كه خواستند روى فراز كردند قوله : * ( فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْه الله ) * باز نمود كه اين قدر عبادت كه شما مىكنيد گاهى توجه به مشرق و گاهى به مغرب در باب « برّ » كفايت نيست * ( لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا . . ) * » .
بهر حال مورد اتفاق است كه از هنگام ورود به مدينه مدتى ( كه در تعيين آن اختلاف شده : هفت ماه حد اقل آن اقوال و نه و ده و سيزده و شانزده و هفده و هيجده ماه اقوال متوسط و نوزده ماه حد اكثر آن [1] اقوال مىباشد ) . پيغمبر ( ص ) بسوى

[1] - ابو بكر جصاص ( احمد بن على رازى حنفى متوفى به سال 370 قمرى هجرى ) در كتاب احكام القرآن ( جزء اول ذيل آيهء * ( سَيَقُولُ السُّفَهاءُ ( بدين مضمون گفته است « در اين كه پيغمبر ( ص ) در مكه بيت المقدس نماز مىگزارده و مدت زمانى از هجرت را نيز بر همين طريق بوده ميان اهل اسلام اختلافى نيست . ليكن در تعيين آن مدت اختلاف است : ابن عباس و براء بن عازب گفته‌اند : هفده ماه ( 17 ) و قتاده گفته است : شانزده ( 16 ) ماه و انس بن مالك گفته است : نوزده ( 19 ) ماه يا ده ماه ( 10 ) بوده است « باز اختلافست كه آيا توجه ببيت المقدس بطور تعيين فرض بوده يا تخيير : ربيع بن انس آن را تخييرى و ابن عباس تعيينى دانسته است و جائز است كه فرض تخييرى و نسخ بر تخيير وارد شده باشد . روايت شده كه نفرى چند پيش از هجرت به قصد بيعت از مدينه به مكه مىرفته‌اند و براء بن معرور كه در ميان ايشان بوده در راه بسوى كعبه نماز گزارد و ديگران به استناد پيروى از فعل پيغمبر ( ص ) براء را پيروى نكردند چون به مكه در آمدند و قضيه را به پيغمبر ( ص ) گفتند به براء گفت : « قد كنت على قبلة لو صبرت عليها » . از اين كه پيغمبر ( ص ) او را به اعادهء نماز دستور نفرمود بر مىآيد كه فرض تخييرى بوده است . ابن عباس گفته است : نخستين چيزى كه از قرآن نسخ گرديده حكم قبله است » . اكنون كه اين كتاب براى بار دوم به چاپ مىرسد قسمت زير را كه بر اين موضع پس از چاپ نخست ياد داشت كرده بوده‌ام مىآورم : فخر الدين رازى در تفسير كبير حد اكثر را تا دو سال هم نقل كرده عين عبارت او چنين است « و اختلف الروايات فى انه عليه الصلاة و السلام متى حول القبلة بعد ذهابه إلى المدينة ، فمن انس بن مالك رضى اللَّه عنه : بعد تسعة اشهر او عشرة اشهر ، و عن معاذ : بعد ثلاثة عشر شهرا ، و عن قتادة : بعد ستة عشر شهرا ، و عن ابن عباس و البراء بن عازب بعد سبعة عشر شهرا و هذا القول اثبت عندنا من سائر الاقوال ، و عن بعضهم ثمانية عشر شهرا من مقدمه ، قال الواقدي : صرفت القبلة يوم الاثنين النصف من رجب على رأس سبعة عشر شهرا . و قال آخرون : بل سنتان »

163