1 - جمع قرآن قرآن مجيد ، چنان كه در دورهء صدور معلوم گرديد ، به يك بار نزول نيافته بلكه بتدريج در ظرف 23 سال كه از آغاز بعثت تا زمان رحلت مىباشد نازل گرديده است اشخاصى زياد آيات و سوره هاى نازله را فرا مىگرفتند و حفظ مىكردند چندين كس هم ، كه بعنوان « كاتب وحى » خوانده شده‌اند ، بامر پيغمبر ( ص ) قرآن را بر پوست درخت و سنگهاى صيقلى و استخوانهاى عريض مىنوشتند و در محلى مخصوص مىنهادند .
تفصيل جمع و تدوين قرآن مجيد را در مقدمهء تفسيرى كه چند سال پيش به نوشتن آن شروع كرده و مقدارى از تفسير فاتحه را تا كنون نوشته‌ام و در مجلهء ايمان به چاپ رسيده و به همين مناسبت نام « فروغ ايمان » بر آن نهاده‌ام [1] بشرح و بسطى وافى آورده‌ام كه هر كس بخواهد بر چگونگى تفصيلى اين موضوع وقوف يابد بايد به آنجا مراجعه كند .
در اين اوراق آن شرح و بسط ضرورت ندارد اين اندازه كافيست كه دانسته شود قرآن مجيد تا زمان رحلت پيغمبر ( ص ) بدين وضع بوده كه بسيارى از صحابه همه يا پاره‌اى از آن را حفظ مىداشته و بعلاوه به فرمان خود آن حضرت ، آيات و سور نازله بر اوراقى مجزّى و جدا جدا نوشته شده بوده است .
بعد از رحلت پيغمبر ( ص ) نخستين كسى كه به جمع و تأليف قرآن مجيد اقدام كرد و آن را فراهم ساخت على عليه السلام بود . ابن نديم در كتاب « الفهرست » به اسناد خود چنين آورده است : « . . عن علي عليه السلام انه رأى من النّاس طيرة عند وفات النّبي صلَّى الله عليه و آله و سلَّم فاقسم انّه لا يضع عن ظهره رداءه حتّى يجمع القرآن فجلس فى بيته ثلاثة ايّام حتّى جمع القرآن فهو اوّل مصحف جمع فيه القرآن من قلبه

[1] - با تاسف زياد ، توفيق رفيق نشده كه نوشتن اين تفسير تعقيب گردد و تا اين زمان كه جلد اول ادوار فقه براى دومين بار به چاپ مىرسد ( سال 1381 ه . ق ) حال آن به همان منوال است كه بوده .

398