راه حق است و بر هيچ طالب حق جهل آن روا نباشد و غفلت از آن جايز نيست ، و آن اينست كه شخص سالك و طالب حق بايد خود را از افراط و تفريط بعضى از جهلهء اهل تصوّف و بعضى غفلهء أهل ظاهر مبّرا كند تا سير إلى اللَّه براى او ممكن شود ، چه كه بعضى از آن طايفه را عقيده بر آنست كه علم و عمل ظاهرى قالبى حشو است و براى جهّال و عوام است ، و امّا كسانى كه اهل سرّ و حقيقتند و اصحاب قلوبند و ارباب سابقهء حسنى هستند احتياج به اين اعمال ندارند . و اعمال قالبيّه براى حصول حقايق قلبيّه و وصول به مقصد است ، و چون سالك به مقصد خود رسيد ، پرداختن به مقدّمات تبعيد است و اشتغال به كثرات حجاب است . و طايفهء دوم در مقابل اين دسته قيام نمودند و در جانب تفريط افتادند و انكار كلَّيّهء مقامات معنويّه و اسرار الهيّه را نمودند و جز محض ظاهر و صورت و قشر ديگر امور را بكلَّى منكر شدند و به تخيّلات و اوهام نسبت دادند . و بين اين دو طايفه لا زال كشمكش و مجادله و مخاصمه بوده و هر يك ديگرى را بر خلاف شريعت مىدانستند . و حق آن است كه هر دو طايفه قدرى از حدّ تجاوز نمودند و افراط و تفريط كردند . ما در رسالهء سرّ الصّلوة در اين موضوع اشاره نموديم ، و در اين مقام نيز حدّ اعتدال را كه صراط مستقيم است مىنمايانيم .
بايد دانست كه مناسك صوريّه و عبادات قالبيّه نه فقط براى حصول ملكات كاملهء روحانيّه و حقايق قلبيّه است ، بلكه آن يكى از ثمرات آنست .
لكن نزد اهل معرفت و اصحاب قلوب كليّهء عبادات سرايت دادن معارف الهيّه است از باطن به ظاهر و از سرّ به علن ، و چنانچه نعمت رحمت رحمانيّه ، بلكه رحيميّه ، منبسط بر تمام نشئات قلبيّه و قالبيّهء انسانيّه است ، و هر يك از مراتب را حظَّى است از نعم جامعهء الهيّه ، هر يك را حظَّ و نصيبى است از اثناى حق و شكر نعمت رحمانى و رحيمى واجب مطلق . و تا از نشئهء صوريّهء دنياويّه نفس را حظَّى است و از حيات ملكى نصيبى است ، بساط كثرت بكلَّى برچيده نشود و حظوظ طبيعت مرتفع نگردد . و سالك إلى اللَّه چنانچه قلب را نبايد به غير حق مشغول كند ، صدر و خيال و ملك طبيعت را نبايد در غير حق

79