در ظاهر و باطن مستقل و مستقرّ شده و الفت به طبيعت شديد و بعد از ملكوت زياد و نور فطرت خاموش و منطفى گرديده و شرايط توبه سخت و ناگوار شده است ، اين نيست جز غرور .
و گاهى به وعدهء شفاعت شافعين عليهم السلام انسان را از ساحت قدس آنها دور و از شفاعت آنها مهجور مىنمايند ، زيرا كه انغمار در گناهان كم كم قلب را سياه و منكوس كند و انسان را به سوء عاقبت منجرّ نمايد . و طمع شيطان از انسان دزديدن ايمان است ، دخول در گناهان را مقدّمهء آن قرار مىدهد تا به نتيجهء مطلوبه برسد . انسان اگر طمع شفاعت دارد ، بايد در اين عالم با سعى و كوشش رابطهء بين خود و شفعاى خود را حفظ كند و قدرى تفكَّر در حال شافعان محشر نمايد كه حال آنها در عبادت و رياضت به كجا رسيده بود . فرضا كه شما با ايمان از دنيا برويد ، ولى اگر بار گناهان و مظالم سنگين باشد ممكن است در عذابهاى گوناگون برزخ و قبر از شما شفاعت نشود ، چنانچه از حضرت صادق منقول است كه « برزخ شما با خودتان است . » [1] و عذابهاى برزخ طرف قياس با عذابهاى اين جا نيست ، و طول مدّت برزخ را جز خدا كسى نداند ، شايد ميليون ميليونها سال طول كشد . و ممكن است در قيامت نيز پس از مدّتهاى طولانى و عذابهاى گوناگون طاقت فرسا شفاعت نصيب ما شود ، چنانچه در احاديث نيز اين معنى وارد است . [2] پس ، غرور شيطان انسان را از عمل صالح باز دارد و انسان را يا بى ايمان يا با بارهاى سنگين از دنيا ببرد و به شقاوت و بدبختى گرفتار كند . و گاهى با وعدهء رحمت واسعهء ارحم الرّاحمين دست انسان را از دامن رحمت كوتاه كند ، غافل از آن كه اين همه بعث رسل و ارسال كتب و فرو فرستادن فرشتگان و وحى و الهام به پيغمبران و راهنمايى طريق حق ، از رحمت ارحم الرّاحمين است . عالم را رحمت واسعهء حق فرو گرفته و ما در لب چشمهء

[1] - اين معنى از روايت عمرو بن يزيد در فروع كافى ، ج 3 ص 242 ، و علم اليقين ، ج 2 ، ص 1051 ، استفاده مىشود . .
[2] - از جمله در بحار الانوار ، ج 8 ، ص 362 ، « كتاب العدل و المعاد » ، باب 12 ، حديث 35 و 36 . .

36