قبض و بسط ، و « رحمن » مقام بسط و ظهور است ، كه قوس نزول است ، و « رحيم » مقام قبض و بطون است ، كه قوس صعود است . و الحمد للَّه اشاره توان بود به عالم جبروت و ملكوت اعلى كه حقايق آنها محامد مطلقه‌اند . و ربّ العالمين به مناسبت « تربيت » و « عالمين » ، كه مقام سوائيّت است ، اشاره توان بود به عوالم طبيعت كه به جوهر ذات متحرّك و متصرّم و در تحت تربيت است . و مالِكِ يَوْمِ الدّين 1 : 4 اشاره به مقام وحدت و قهّاريّت و رجوع دائرهء وجود است . و تا اينجا تمام دائرهء وجود نزولا و صعودا ختم شود .
و در مقام دوم گوييم كه « استعاذه » - كه مستحبّ است - اشاره شايد باشد به ترك غير حق و فرار از سلطنت شيطانيّه . و چون اين ، مقدمّهء مقامات است نه جزء مقامات - زيرا كه تخليه مقدمهء تحليه است و بالذّات از مقامات كماليّه نيست - از اين جهت ، استعاذه جزء سوره نيست ، بلكه مقدمهء دخول در آن است . و « تسميه » اشاره شايد باشد به مقام توحيد فعلى و ذاتى ، و جمع بين هر دو . و الحمد للَّه 1 : 2 تا ربّ العالمين 1 : 2 شايد اشاره باشد به توحيد فعلى . و مالك يوم الدّين 1 : 4 اشاره به فناء تامّ و توحيد ذاتى . و از ايّاكَ نَعْبُد 1 : 5 شروع شود به حالت صحو و رجوع . و به عبارت ديگر ، « استعاذه » سفر از خلق است به حق و خروج از بيت نفس است . و « تسميه » اشاره به تحقّق به حقّانيت است پس از خلع از خلقيّت و عالم كثرت . و الحمد تا ربّ العالمين اشاره است به سفر از حقّ بالحق في الحقّ . و در مالِكِ يَوْمِ الدّين 1 : 4 تمام شود اين سفر . و در اياك نعبد 1 : 5 سفر از حق به خلق به حصول صحو و رجوع شروع شود . و در اهْدِنا الصِّراطَ الْمُسْتَقيم 1 : 6 اين سفر به اتمام رسد .
و در مقام سوّم گوييم كه اين سورهء شريفه مشتمل است بر عمدهء مقاصد الهيّه در قرآن شريف ، زيرا كه اصل مقاصد قرآن تكميل معرفة اللَّه و تحصيل توحيدات ثلاثه ، و رابطهء ما بين حق و خلق ، و كيفيّت سلوك إلى اللَّه ، و كيفيّت رجوع رقايق به حقيقة الحقايق ، و معرّفى تجلَّيات الهيّه جمعا و تفصيلا و فردا و تركيبا ، و ارشاد خلق سلوكا و تحققا ، و تعليم عباد علما و عملا و عرفانا و شهودا ، و جميع اين حقايق در اين سورهء شريفه با كمال و جازت و اختصارى

297