برزخيّت كبرى است كه نه خلق حجاب حق شود - چون ما محجوبان - و نه حق حجاب خلق شود - چون واصلان مشتاق و فانيان مجذوب . پس « صراط مستقيم » آنها عبارت از اين حالت برزخيّت متوسّط بين النّشأتين است كه صراط حق است . و بنابر اين ، مقصود از الَّذَينَ انْعَمْتَ عَلَيْهِم 1 : 7 همين كسانى هستند كه حق تعالى با تجلَّى به « فيض اقدس » در حضرت علميّه تقدير استعداد آنها را فرموده ، و پس از فناء كلَّى آنها را به مملكت خود ارجاع نموده . و مَغْضوبِ عَلَيْهِم - بنابر اين تفسير - محجوبان قبل از وصولند و ضالَّين فانيان در حضرتند .
و اما غير كمّل ، پس اگر وارد سلوك نشده‌اند ، اين امور دربارهء آنها صحّتى ندارد ، و « صراط » آنها صراط ظاهر شريعت است ، و از اين جهت تفسير شده است « صراط مستقيم » به « دين » و « اسلام » و امثال آن . و اگر از اهل سلوكند ، مقصود از « هدايت » راه نمايى ، و از « صراط مستقيم » نزديكتر راه وصول إلى اللَّه است ، كه آن راه رسول اللَّه و اهل بيت او است ، چنانچه تفسير شده است به رسول خدا و ائمهء هدى و امير المؤمنين عليهم الصلوة و السلام . و چنانچه در حديث است كه رسول خدا خطى مستقيم كشيدند و در اطراف آن خطوطى كشيدند و فرمودند : « اين خط وسط مستقيم از من است . » [1] و شايد « امّت وسط » كه خداى تعالى فرموده : جَعَلْناكُمْ امَّةً وَسَطا 2 : 143 [2] وسطيّت به قول مطلق و به جميع معانى باشد ، كه از آن جمله وسطيّت معارف و كمالات روحيّه است كه مقام برزخيّت كبرى و وسطيّت عظمى است ، و لهذا اين مقام اختصاص دارد به كمّل از اولياء اللَّه . و از اين جهت ، در روايت وارد شده كه مقصود از اين آيه ائمّهء هدى عليهم السلام هستند ، چنانچه حضرت باقر عليه السلام به يزيد بن معاويه عجلى

[1] - قريب به اين معنى در علم اليقين ، ج 2 ، ص 967 ، روايت شده است . .
[2] - « شما را امّت ميانه قرار داديم . » ( بقره - 143 ) .

287