تجلَّى ازلى به اعلى مراتب تجلَّيات در حضرت ذات براى ذات . و اين تجلَّى و اظهار ما في مكنون غيبى و مقارعهء ذاتيّه ، « كلام ذاتى » است كه به لسان ذات در حضرت غيب واقع است . و مشاهدهء اين تجلَّى كلامى ، سمع ذات است .
و اين ثناى ذات براى ذات حق ، ثناى حق است كه ديگر موجودات از ادراك آن عاجزند ، چنانچه ذات مقدس نبى ختمى ، اقرب و اشرف موجودات ، اعتراف به عجز فرمايد و گويد : لا احصى ثناء عليك ، انت كما اثنيت على نفسك . [1] و اين معلوم است كه احصاء ثناء ، فرع معرفت به كمال و جمال است ، و چون معرفت تامّه به جمال مطلق حاصل نشود ، ثناى حقيقى نيز واقع نگردد ، و غايت معرفت اصحاب معرفت عرفان عجز است .
و اهل معرفت گويند حق تعالى با السنهء خمسه حمد و مدح خود كند . و آن السنه ، لسان ذات است من حيث هي ، و لسان احديّت غيب است ، و لسان واحديّت جمعيّه است ، و لسان اسماء تفصيليّه است ، و لسان اعيان است . و اينها غير از لسان ظهور است ، كه اول آن لسان مشيّت است تا آخر مراتب تعيّنات كه لسان كثرات وجوديّه است .
و بدان كه از براى جميع موجودات حظَّ بلكه حظوظى از عالم غيب كه حيوة محض است مىباشد ، و حيات سارى در تمام دار وجود است . و اين مطلب نزد ارباب فلسفهء عاليه با برهان ، و نزد اصحاب قلوب و معرفت به مشاهده و عيان ، ثابت است ، و آيات شريفهء الهيّه و اخبار اولياء وحى عليهم الصلوة و السلام دلالت تامّ تمام بر آن دارد . و محجوبين از اهل فلسفهء عاميّه و اهل ظاهر كه نطق موجودات را نيافته‌اند به تأويل و توجيه پرداخته‌اند . و عجب آن است كه اهل ظاهر كه به اهل فلسفه طعن زنند كه تأويل كتاب خدا كنند به حسب عقل خود ، در اين موارد خود تأويل اين همه آيات صريحه و احاديث صحيحه كنند به مجرد آن كه نطق موجودات را نيافته‌اند ، با آنكه برهانى در

[1] - « تو را ستايش نتوانم كرد ، تو آنچنانى كه خود خويشتن را ستوده اى . » مصباح الشريعة ، باب 5 . عوالى اللَّئالى ، ج 1 ، ص 389 . .

255