عبادت در ملكوت قلب حاصل نشود و حقيقت عبادت صورت باطنيّهء قلب نگردد .
و يكى از نكات تكرار عبادات و تكثار اذكار و اوراد آن است كه قلب را از آنها تأثيرى حاصل آيد و انفعالى رخ دهد تا كم كم حقيقت ذكر و عبادت تشكيل باطن ذات سالك را دهد و قلبش با روح عبادت متّحد گردد . و تا قلب را اطمينان و سكونت و طمأنينه و وقار نبود ، اذكار و نسك را در آن تأثيرى نيست و از حدّ ظاهر و ملك بدن به ملكوت و باطن نفس سرايت ننمايد و حظوظ قلبى از حقيقت عبادت ادا نشود ، و اين خود از مطالب واضحه است كه محتاج به بيان نيست و با اندك تأمّل معلوم شود . و اگر عبادتى چنين باشد كه قلب را از آن به هيچ وجه خبرى نبود و از آن آثارى در باطن پيدا نشود ، در عوالم ديگر محفوظ نماند و از نشئهء ملك به نشئهء ملكوت بالا نرود ، و ممكن است در وقت شدائد مرض موت و سكرات هولناك موت و أهوال و مصيبات پس از موت خداى نخواسته صورت آن بكلَّى از صفحهء قلب محو و نابود شود و انسان با دست خالى در پيشگاه مقدّس حق برود . مثلا اگر كسى ذكر شريف لا اله الا اللَّه ، محمّد رسول اللَّه ( ص ) را با سكونت قلب و اطمينان دل بگويد و قلب را به اين ذكر شريف تعليم دهد ، كم كم زبان قلب گويا شود و زبان ظاهر تابع زبان قلب شود و اوّل قلب ذاكر گردد و پس از آن لسان . و اشاره به اين معنى فرموده جناب صادق عليه السلام به حسب روايت مصباح الشريعة ، قال : فاجعل قلبك قبلة للسانك ، لا تحرّكه الا باشارة القلب و موافقة العقل و رضى الايمان . [1] در اوّل امر كه زبان قلب گويا نشده ، سالك راه آخرت بايد آن را تعليم دهد و با طمأنينه و سكونت ذكر را به آن القا كند ، همين كه زبان قلب باز شد ، قلب قبلهء لسان و ساير اعضاء شود ، با ذكر آن همهء مملكت وجود انسانى ذاكر

[1] - « قلب خود را قبلهء زبانت قرار بده ، جز با اشارهء قلب و موافقت عقل و رضاى ايمان زبان مجنبان » . . مصباح الشريعة ، باب 5 ( فى الذّكر ) . مستدرك الوسائل « كتاب الصّلوة » ، « أبواب الذكر » ، « باب النّوادر » ، حديث 2 . .

17