نَزَلَ مِنَ الْحَق 57 : 16 [1] شايد ايمان صورى ، كه همان اعتقاد بما جاء به النّبيّ صلَّى اللَّه عليه است ، مقصود باشد ، و الا ايمان حقيقى ملازم با يك مرتبه از خشوع است ، يا آن كه خشوع در آيهء شريفه خشوع به مراتب كامله باشد ، چنانچه عالم را گاهى اطلاق كنند بر كسى كه از حدّ علم به حدّ ايمان رسيده باشد ، و محتمل است در آيهء شريفهء انَّما يَخْشَى الله مِنْ عِبادِه الْعُلَماء 35 : 28 [2] اشاره به آنها باشد . و در لسان كتاب و سنّت علم و ايمان و اسلام به مراتب مختلفه اطلاق شده و بيان آنها از وظيفهء اين اوراق خارج است .
بالجمله ، سالك طريق آخرت - خصوصا با قدم معراج صلوتى - لازم است قلب خود را با نور علم و ايمان خاشع كند و اين رقيقهء الهيّه و بارقهء رحمانيّه را در قلب هر اندازه ممكن است متمكَّن نمايد بلكه بتواند در تمام نماز حفظ اين حالت را بنمايد . و حالت تمكَّن و استقرار در اوّل امر گرچه براى امثال ماها قدرى صعب و مشكل است ولى با قدرى ممارست و ارتياض قلب امرى است بسى ممكن .
عزيزم ، تحصيل كمال و زاد آخرت طلب و جدّيّت مىخواهد و هر چه مطلوب بزرگتر باشد جدّيّت در راه آن سزاوارتر است ، البتّه معراج قرب الهى و مقام تقرّب جوار ربّ العزة با اين حال سستى و فتور و سهل انگارى دست ندهد ، مردانه بايد قيام كرد تا به مطلوب رسيد . شما كه ايمان به آخرت داريد و آن نشئه را نسبت به اين نشئه طرف قياس نمىدانيد ، چه در جانب سعادت و كمال يا در جانب شقاوت و وبال ، چه كه آن نشئه عالم ابدى دائمى است كه موت و فنا ناپذير است ، سعيدش در راحت و عزّت و نعمت هميشه ايست آنهم راحتى كه در اين عالم شبيه ندارد ، عزّت و سلطنتى الهى كه در اين نشئه نظير ندارد ، نعمتهايى كه در متخيّلهء كسى خطور ننموده است ، و همينطور در جانب شقاوت آن كه عذاب و نقمت و وبالش در اين عالم نظير و مثل ندارد ، و

[1] - « آيا مؤمنان را آن زمان فرا نرسيده است كه دلهايشان براى ياد خدا و آنچه از حق نازل گشته خاشع گردد . » ( حديد - 16 ) .
[2] - « همانا از ميان بندگان خدا ، دانشمندان از خداوند بيم و خشيت دارند . » ( فاطر - 28 ) .

15